Η κριτική αμφισβήτηση του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, που κυριαρχούσε διεθνώς τα τελευταία 30 χρόνια, εκδηλώθηκε πιο έντονα μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-2009. Αντιμετωπίστηκε βέβαια με τη συνταγή της «ποσοτικής χαλάρωσης», χωρίς, όμως, να γίνουν οι αναγκαίες δομικές αλλαγές στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, όπως είχαν υποσχεθεί οι ηγέτες της εποχής.
Συνεχίστηκαν τα πράγματα σαν να μην είχε γίνει τίποτα.
Αποτέλεσμα, οξύνθηκαν οι ανισότητες στο εσωτερικό των ανεπτυγμένων χωρών, στο πλαίσιο μάλιστα ενός μη βιώσιμου παραγωγικού μοντέλου ανάπτυξης.
Η πανδημία του κορονοϊού στην ουσία λειτουργεί ως ένας πολύ επικίνδυνος καταλύτης, μεγεθυντής και επιταχυντής μιας υφιστάμενης «κοινωνικής δομικής ανισορροπίας», για την οποία δεν έχει γίνει καμία σοβαρή διορθωτική κίνηση.
Αν και προειδοποιητικά «σήματα» υπήρξαν πολλά.
Και πολιτικά (διεύρυνση ανισοτήτων, ακροδεξιός λαϊκισμός, τάσεις εθνικής περιχαράκωσης, Brexit, υποτίμηση κλιματικής κρίσης κ.λπ.).
Και οικονομικά (έκρηξη δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, υφεσιακές τάσεις διεθνώς, εμπορικοί πόλεμοι, επάνοδος προστατευτισμού, χρηματοπιστωτική ασυδοσία κ.λπ.).
Η αντιμετώπιση της πανδημίας είχε αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός «καθολικού σοκ» στην οικονομία, «προσφοράς και ζήτησης» σε ένα αλληλεξαρτημένο διεθνές περιβάλλον και μάλιστα με όλη την Ε.Ε. «να συμμετέχει στον ίδιο χορό»!
Αυτό αποδυναμώνει σε ένα βαθμό, και για κάποιο χρόνο, την «παρεμβατική» λειτουργία των «αγορών», αλλά αναδεικνύει τον ρόλο του δημόσιου τομέα και των δημόσιων πολιτικών ως καθοριστικό και αναντικατάστατο στην αντιμετώπιση μεγάλων κοινωνικών και οικονομικών κρίσεων.
Με αυτά τα δεδομένα, πρώτη προτεραιότητα είναι να ελεγχθεί η πανδημία όσο το δυνατόν πιο σύντομα. Η διάρκειά της προσδιορίζει καθοριστικά και την ένταση των οικονομικών συνεπειών της. Σε κάθε περίπτωση ο χαρακτήρας της είναι τέτοιος, που οι κλασικού τύπου «συνταγές», όσο ευπρόσδεκτες κι αν είναι, από μόνες τους δεν φαίνεται να αρκούν για την παρούσα κρίση με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Οι οικονομίες των κρατών της Ε.Ε. θα χρειαστούν για να αντιμετωπίσουν την κρίση τους τεράστιους πόρους. Η ύφεση θα είναι μεγάλη και η ισχυρή αύξηση των δημόσιων χρεών αναπόφευκτη.
Οι συνθήκες επιβάλλουν αλλαγή προτεραιοτήτων. Στήριξη της δημόσιας υγείας, κάλυψη των βιοτικών αναγκών όλων των πολιτών, εργαζόμενων με οποιοδήποτε καθεστώς και ανέργων. Να αποφευχθούν οι απολύσεις, οι χρεοκοπίες και οι πτωχεύσεις και γενικά να προφυλαχτούν οι κρίσιμοι παραγωγικοί τομείς.
Το ερώτημα εύλογο: Πού θα βρεθούν τα χρήματα;
Γι' αυτό απαιτούνται ορισμένες προϋποθέσεις και τολμηρές επιλογές:
Πρώτα χρειάζεται κοινή ευρωπαϊκή πολιτική αλληλεγγύης, καθώς τα κράτη-μέλη δεν έχουν τις ίδιες δημοσιονομικές ικανότητες. Υπάρχουν πιο ευάλωτες χώρες και λιγότερο ευάλωτες. Χρειάζονται συμμετρικές απαντήσεις.
Το πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης (750 δισ.) της ΕΚΤ είναι σημαντικό βήμα ειδικού χαρακτήρα και δεν αρκεί. Η δημοσιονομική επέκταση πρέπει να έχει ως βάση την έκδοση ευρωομολόγου, χωρίς μνημονιακές δεσμεύσεις. Απαιτείται, επίσης, για το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης, όχι μόνο «ευελιξία», όπως αναγγέλθηκε, αλλά τουλάχιστον διετής αναστολή.
Δηλαδή, για να το πούμε καθαρά, χρειάζεται κοινή ευρωπαϊκή πολιτική με αμοιβαιοποίηση των κινδύνων και μεταφορές πόρων στις πιο ευάλωτες χώρες, με αναπτυξιακά εργαλεία.
Αυτό σημαίνει σε τελευταία ανάλυση ότι η ΕΚΤ, ως κεντρική τράπεζα, πρέπει να λειτουργήσει ως δανειστής ύστατης προσφυγής και να ασκήσει το εκτυπωτικό δικαίωμά της και το νέο «χρήμα» να πιστωθεί στον λογαριασμό κάθε χώρας–μέλους, με βάση τις ανάγκες της για την αντιμετώπιση της κρίσης.
Οι δυσκολίες είναι προφανείς, καθώς το ευρωπαϊκό σύστημα ισορροπιών με «κεντρικό παίκτη» τη Γερμανία είναι δύσκολο να προσαρμοστεί σε τέτοιες ριζικές αλλά αποτελεσματικές λύσεις. Δηλαδή, να καταβάλει το κόστος της ηγεμονίας που ασκεί, η οποία της εξασφαλίζει όμως και αντίστοιχα οικονομικά οφέλη.
Εάν όμως η Γερμανία δεν προχωρήσει σε τολμηρές επιλογές, τότε θα ευνοηθούν εκδοχές εθνικής περιχαράκωσης, προστατευτισμού και, σε τελική ανάλυση, υπονόμευσης του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, που θα της κοστίσει πιθανώς περισσότερο, αν οι άλλες ισχυρές ευρωπαϊκές χώρες (Ιταλία, Ισπανία, Γαλλία κ.λπ.) διαλέξουν άλλους δρόμους.
Σε κάθε περίπτωση, η αλλαγή του κοινωνικού και οικονομικού υποδείγματος της Ε.Ε. (που έτσι κι αλλιώς και πριν από τον κορονοϊό βρισκόταν σε αδιέξοδο), είναι αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξή της.
Αυτό σημαίνει ενίσχυση του κοινωνικού κράτους και των δημόσιων πολιτικών στην υγεία, την παιδεία, την εργασία και την ασφάλιση.
Ενεργές πολιτικές μείωσης των ανισοτήτων.
Καταπολέμηση της ανεργίας.
Διορθωτικές αλλαγές στο χρηματοπιστωτικό σύστημα.
Νέο παραγωγικό μοντέλο βιώσιμης ανάπτυξης.
Και, τέλος, δεν πρέπει να χάσουμε την ευκαιρία που δημιουργεί η συγκυρία για μια αναβίωση του συστήματος συλλογικών αξιών, το οποίο είχε δυστυχώς αμβλύνει η νεωτερική ιδεολογία του ατομισμού…
