Ως «επίσημη ημερομηνία» έναρξης της αποσταλινοποίησης θεωρείται η 25η Φεβρουαρίου 1956, όταν στα πλαίσια του 20ού συνεδρίου του ΚΚΣΕ, ο Νικίτα Χρουστσόφ εκφώνησε κεκλεισμένων των θυρών το μνημειώδη λόγο «Περί της προσωπολατρείας και των συνεπειών της».

Ο λόγος αποτελούσε κόλαφο για το Στάλιν. Ξεκινούσε με κάποιες επιστολές που ο Λένιν είχε υπαγορεύσει λίγο πριν πεθάνει, όπου ο Στάλιν περιγραφόταν ως ο χειρότερος εκ των πιθανών διαδόχων του και συνέχιζε με τα πορίσματα της Επιτροπής Ποσπέλοφ που διερεύνησε την τύχη των συμμετασχόντων στο 17ο Συνέδριο του 1934: από τους 1.966 συνέδρους, 1.108 κηρύχτηκαν στη συνέχεια «αντεπαναστάτες» και στάλθηκαν στα γκούλαγκ ή εκτελέστηκαν. Επίσης, από τους 139 που είχαν εκλεγεί στην Κεντρική Επιτροπή, οι 98 χαρακτηρίστηκαν αργότερα «εχθροί του λαού» και τουφεκίστηκαν (κυρίως τη διετία 1937 - 1938). Μέσα από πληθώρα παρομοίων ιστορικών αναφορών και αποκαλύψεων, ο Χρουστσόφ τεκμηρίωνε το συμπέρασμα πως ο Ιωσήφ Στάλιν είχε σκόπιμα διαστρεβλώσει τις αρχές του μαρξισμού και της επανάστασης ώστε να εγκαθιδρύσει ένα καθεστώς σκληρής καταπίεσης, έναν «κομμουνισμό της προσωπολατρίας και του στρατοπέδου».

Το 20ό συνέδριο έμεινε άναυδο. Ο νικητής του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου και μέχρι πρόσφατα «πατερούλης» του σοβιετικού λαού, περιγραφόταν ως στυγνός δικτάτορας από τον ίδιο τον Γενικό Γραμματέα του Κόμματος. Λέγεται ότι επιστρέφοντας στο κάθισμά του μετά την αγόρευση, ο Χρουστσόφ βρήκε ένα ανυπόγραφο σημείωμα που έγραφε «Κι εσύ τι έκανες τότε, σύντροφε;» υπενθυμίζοντάς του ότι υπήρξε εξέχον στέλεχος του σταλινικού καθεστώτος. Τότε σηκώθηκε όρθιος και αναφώνησε οργισμένος «Ό,τι κάνεις κι εσύ τώρα, σύντροφε που δεν αποκαλύπτεις το όνομά σου. Δεν τολμούσα να εκφράσω ευθέως τις απόψεις μου.»

Εφαρμογή της αποσταλινοποίησης

Μετά την επικύρωση της πολιτικής φιλελευθεροποίησης από το 20ό Συνέδριο, οι αποφάσεις (χωρίς το πλήρες κείμενο της μυστικής ομιλίας που όμως διέρρευσε σύντομα) τυπώθηκαν σε συντομευμένη μορφή και στάλθηκαν σε όλη τη χώρα, κατοχυρώνοντας το δικαίωμα στην ελεύθερη έκφραση. Στα χρόνια που ακολούθησαν, τα περισσότερα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας έκλεισαν για πάντα (έμειναν μόνο λίγα για ποινικούς κρατουμένους) και οι περισσότεροι πρώην έγκλειστοι αποκαταστάθηκαν ως «θύματα του σταλινισμού» (617.000 αποκαταστάσεις μόνο τους δέκα πρώτους μήνες[), λαμβάνοντας το δικαίωμα να επιστρέψουν στις εργασίες τους. Χαλάρωσε ο ασφυκτικός έλεγχος των επιτροπών λογοκρισίας στον τύπο, την εκπαίδευση και τις τέχνες, εκδόθηκαν για πρώτη φορά απαγορευμένα βιβλία, επιτράπηκε ο δυτικός κινηματογράφος και μουσική, ξεκίνησαν πολιτιστικές, εκπαιδευτικές και αθλητικές ανταλλαγές ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και το δυτικό μπλοκ. Σε συμβολικό επίπεδο ξηλώθηκαν τα αγάλματα του Στάλιν, απομακρύνθηκε η σορός του από το Μαυσωλείο του Λένιν και αφαιρέθηκε το όνομά του από το Στάλινγκραντ, το οποίο ονομάστηκε ξανά Βόλγκογκραντ.

Στο πλαίσιο των αλλαγών, διατάχτηκαν να «αποσταλινοποιηθούν» και τα αδελφά κόμματα, δηλ. όσα κομμουνιστικά κόμματα ξένων χωρών ελέγχονταν από το Κρεμλίνο. Παράδειγμα είναι το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, του οποίου ο ηγέτης Νίκος Ζαχαριάδης καθαιρέθηκε σχεδόν πραξικοπηματικά[ασαφές] και στάλθηκε στη Γιακουτία της Σιβηρίας (κοντά στον Αρκτικό Ωκεανό) για να υπηρετήσει ως δασοφύλακας, ενώ οι Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες συγκρούονταν στην Τασκένδη αλληλοκατηγορούμενοι ως πράκτορες

Συνολικά η αποσταλινοποίηση λειτούργησε προωθητικά για τη Σοβιετική Ένωση. Η φιλελευθεροποίηση οδήγησε σε πνευματική και καλλιτεχνική άνθηση, ιδιαίτερα χάρη στην αποκατάσταση και την ελευθερία έκφρασης των διανοουμένων. Συχνά λέγεται ότι στην ΕΣΣΔ η δεκαετία του '60 άρχισε δέκα χρόνια νωρίτερα. Αλλά και στο οικονομικό επίπεδο, η επιστροφή πολλών προγραμμένων επιστημόνων στις εργασίες τους και η διάχυτη αισιοδοξία της κοινωνίας ότι «γίνεται μια νέα αρχή» ενίσχυσαν τις παραγωγικές αναδιαρθρώσεις που διεξάγονταν παράλληλα. Οι ρυθμοί ανάπτυξης ξεπέρασαν ακόμα και μεγάλες καπιταλιστικές χώρες όπως οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, το βιοτικό επίπεδο βελτιώθηκε κατακόρυφα, κατακτήθηκαν στόχοι παγκόσμιας εμβέλειας όπως η πρώτη διαστημική πτήση (Γκαγκάριν, 1961) και η κυριαρχία στον αθλητισμό που λειτούργησαν ως ο καλύτερος προπαγανδιστής του καθεστώτος.

Επίσης σε διεθνές επίπεδο η εικόνα της ΕΣΣΔ έγινε διαφορετική. Παρά τις προσπάθειες των δυτικών κυβερνήσεων να τον εμφανίσουν ως τον άξεστο χωριάτη του Κουρσκ εξ αιτίας της αυθόρμητης και συχνά αντισυμβατικής συμπεριφοράς του, ο Χρουστσόφ έστρεψε τους προβολείς στη χώρα του.

Αντιδράσεις

Η όλη διαδικασία δεν πέρασε χωρίς εσωκομματικές αντιδράσεις. Η Σοβιετική Ένωση ήταν ένα κράτος που για τριάντα χρόνια κυβερνιόταν με τις μυστικές υπηρεσίες και είχαν διαμορφωθεί στεγανά που δύσκολα έσπαγαν. Τμήμα των γραφειοκρατών του ΚΚΣΕ, ακόμα και ανώτατα στελέχη που αρχικά είχαν στηρίξει τις αλλαγές, έτρεμε στην ιδέα ότι αυτές μπορούσαν να συμπαρασύρουν και τους ίδιους και τους μηχανισμούς που τους στήριζαν.

Η πρώτη απόπειρα να ανακοπούν οι αλλαγές έγινε τον Ιούνιο του 1957, ενώ ο Χρουστσόφ βρισκόταν σε διακοπές. Το Πολιτικό Γραφείο του κόμματος συνήλθε μυστικά (με την πρωτοβουλία μιας ομάδας που έμεινε στην ιστορία ως «Αντικομματική») και αποφάσισε με ψήφους 8-4 να τον καθαιρέσει. Όταν τον κάλεσαν να επιστρέψει στη Μόσχα για να παραιτηθεί, ο Χρουστσόφ έκανε δύο «κινήσεις ματ»: εξασφάλισε την υποστήριξη του θρυλικού στρατηγού Ζούκοφ, υπουργού Αμύνης στην κυβέρνηση, και κατόπιν συγκάλεσε την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ, όπου εξέθεσε αναλυτικά τα γεγονότα. Τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής τάχθηκαν υπέρ της συνέχισης της αποσταλινοποίησης και καθαίρεσαν τους Αντικομματικούς, οι οποίοι εν συνεχεία μετακινήθηκαν σε ταπεινωτικά πόστα. Χαρακτηριστικά ο Βιατσεσλάβ Μόλοτοφ, επικεφαλής της σοβιετικής διπλωματίας για σχεδόν δύο δεκαετίες, στάλθηκε πρέσβης στη Μογγολία, ενώ ο Μαλενκόφ μετατέθηκε σε ένα υδροηλεκτρικό φράγμα στο Καζακστάν.

Η δεύτερη απόπειρα, η οποία τελικά ήταν επιτυχημένη, έγινε τον Οκτώβριο του 1964. Με το πρόσχημα της αποτυχίας του Χρουστσόφ στην εξωτερική πολιτική (Κρίση της Κούβας, σχίσμα με την Κίνα), το Πολιτικό Γραφείο τον καθαίρεσε με πρωτοβουλία του Μπρέζνιεφ - οι πραγματικοί λόγοι πρέπει να αναζητηθούν στη δυσαρέσκεια των στρατιωτικών για την προϊούσα αποσταλινοποίηση και τον περιορισμό των στρατιωτικών δαπανών. Ο Χρουστσόφ που εκείνη τη στιγμή βρισκόταν στη Γεωργία, μεταφέρθηκε συνοδευόμενος (για να μη μπορεί να αντιδράσει όπως το '57) στη Μόσχα και ανακοίνωσε ότι «βγαίνει στη σύνταξη για λόγους υγείας».