Το κόμμα όπως και όλες οι πολιτικές μορφές απαντούν στις ανάγκες της κοινωνικής αναπαραγωγής. Η σημερινή μορφή του κόμματος ανάγεται στην περίοδο της παραγωγικής και πολιτικής διαδικασίας των αρχών του 20ού αιώνα. Τα μαζικά κόμματα της εργατικής τάξης -σοσιαλδημοκρατικά και κομμουνιστικά- ήταν δημιουργήματα της βιομηχανικής επανάστασης και πολιτική έκφραση της επέκτασης της δημοκρατίας.
Κύριο χαρακτηριστικό και των δύο ήταν ο συγκεντρωτικός και κυκλικός χαρακτήρας τους. Η εργασία συγκεντρωνόταν σε μεγάλους χώρους (εργοστάσια, εργοτάξια, μεγάλες αγροτικές μονάδες) και η πολιτική στη Βουλή, την κυβέρνηση, τα συνδικάτα, τα κομματικά γραφεία και την τοπική αυτοδιοίκηση. Η χωρική συγκέντρωση συμπληρωνόταν με τη συμπύκνωση του πολιτικού χρόνου γύρω από περιοδικές εκδηλώσεις, όπως οι εκλογές, οι επέτειοι, οι μεγάλες εργατικές κινητοποιήσεις – απεργίες, διαδηλώσεις, πορείες.
Εργο των αριστερών κομμάτων ήταν να προωθούν τα συμφέροντα των εργαζομένων, να απομυθοποιούν την κυρίαρχη ιδεολογία και να προετοιμάζουν τη ριζική αλλαγή της. Η λογική της αντιπροσώπευσης οδήγησε στην πυραμιδωτή οργάνωση του κόμματος με μια πλατιά βάση μελών και σταδιακά μικρότερα όργανα μέχρι την κεντρική επιτροπή και την ηγεσία. Ο ακαδημαικός Μάρκο Ρεβέλι υποστήριξε ότι το μαζικό κόμμα ήταν το πολιτικό ισοδύναμο του εργοστασίου της φορδιστικής οικονομίας.
Υπέφερε από «γιγαντισμό» και από συνεχή εναγώνια προσπάθεια «προσηλυτισμού» και ενσωμάτωσης μεγάλου αριθμού μελών σε σταθερές και μόνιμες δομές. Η λέξη «προσηλυτισμός» είναι ενδιαφέρουσα. Υποδεικνύει τη θρησκευτική καταγωγή της κομματικής μορφής και ιδεολογίας και τον εκκλησιαστικό τρόπο οργάνωσης της ιεραρχικής δομής της. Οπως λέει ο Ζίζεκ, το κομμουνιστικό κόμμα δεν ήταν παρά η σύγχρονη μορφή της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας και αντιπροσώπευε, όπως και εκείνη, το εκτελεστικό μέρος της τριαδικής θεότητας.
Το μαζικό κόμμα οργανώθηκε λοιπόν ως ένα εργοστάσιο. Η ηγεσία αποφασίζει την κατεύθυνση ή τη «γραμμή», τα μεσαία στελέχη τη διαχέουν στις κομματικές οργανώσεις και αυτές αναλαμβάνουν να τη διαδώσουν στην κοινωνία. Η πολιτική και ιδεολογική δουλειά ακολουθούσε τα κριτήρια αποτελεσματικότητας και εξορθολογισμού του τεϊλορισμού. Σε αυτή τη δομή τα μέλη λειτουργούν ως οι εργαζόμενοι στη γραμμή συναρμολόγησης, τα στελέχη είναι τεχνικοί παραγωγής και τοπικοί managers και η κεντρική επιτροπή το εταιρικό διοικητικό συμβούλιο. Τα κομμουνιστικά κόμματα του 20ού αιώνα, συχνά στην παρανομία, έδιναν βέβαια μεγαλύτερη σημασία στην ιδεολογική καθαρότητα και πειθαρχία των μελών παρά στον αριθμό τους.
Σήμερα η εργασία έχει αλλάξει ριζικά και η πολιτική αποκεντρώνεται, γίνεται στο σπίτι, τη γειτονιά, το γραφείο και τους χώρους αναψυχής και πολιτισμού. Από τη βιομηχανική προχωρούμε σταδιακά στην άυλη παραγωγή. Η επιστήμη, η νοητική εργασία και δικτύωση, οι ιδέες, τα συναισθήματα και οι λέξεις αποκτούν άμεση υλική και εμπορική πραγματικότητα στην οικονομία των υπηρεσιών. Η ψηφιακή οικονομία, η επικοινωνία, η παιδεία και επιμόρφωση, τα logistics και οι μεταφορές, η εστίαση, η συναισθηματική και ψυχολογική υποστήριξη ευάλωτων προσώπων αποτελούν καίριους χώρους οικονομικής δραστηριότητας.
Η άυλη παραγωγή στηρίζεται σε δικτυώσεις μεταξύ αγνώστων, σε οριζόντιες συνεργασίες, σε πλαστικές και συνεχείς επικοινωνίες. Η πολιτική αποκεντρώνεται και ασκείται σε διάφορους χώρους, στη δουλειά, τη γειτονιά, τις πολιτισμικές δραστηριότητες και τις ψηφιακές εφαρμογές. Ετσι έχουμε νέες θεματικές και ευέλικτες μορφές λαϊκών κινητοποιήσεων και πολιτικής δράσης. Στα «νέα» κινήματα έχουν προστεθεί δίκτυα αντίστασης, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, κινήματα ταυτοτήτων, αλληλεγγύης και πολιτισμού, πρωτοβουλίες κοινωνικής οικονομίας και ποικίλες μονοθεματικές καμπάνιες.
Μαθαίνοντας από τον Κόρμπιν
Αποτέλεσμα των εξελίξεων αυτών είναι ότι τα παραδοσιακά κόμματα φθίνουν παντού. Ο ύστερος καπιταλισμός προωθεί διαδράσεις αλλά όχι πολιτική συμπόρευση, επικοινωνία αλλά όχι ιδεολογικές ταυτότητες, συνεργασίες βασισμένες στην εξατομίκευση. Στη Μεγάλη Βρετανία το Συντηρητικό Κόμμα έχει 120.000 μέλη, που σε μια παρωδία δημοκρατίας εξέλεξαν τον Μπόρις Τζόνσον πρωθυπουργό της χώρας.
Το Εργατικό παρέπαιε μέχρι τη ριζική αλλαγή του από τον Κόρμπιν. Εχοντας απέναντί του την πλειοψηφία των βουλευτών και των στελεχών του κόμματος, ο Κόρμπιν απευθύνθηκε στην κοινωνία. 400.000 νέα μέλη γράφτηκαν ξανανιώνοντας το ετοιμοθάνατο κόμμα. Η στρατολόγηση δεν είναι αυτοσκοπός όμως. Αντίθετα, τα μέλη απέκτησαν σημαντική συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων για τοπικά, περιφερειακά και κλαδικά θέματα. Δημοψηφίσματα, οριζόντιες δικτυώσεις και τοπικά συνέδρια συζητούν και διαμορφώνουν σχέδια προτάσεων για νέες πολιτικές, που μετά εξειδικεύονται από τους τομείς του κόμματος. Ηταν λοιπόν άνοιγμα σε ιδέες και μεθόδους, με χρήση της γνώσης και της τεχνογνωσίας της νέας γενιάς.
Παράλληλα ο Κόρμπιν παρέμεινε σταθερός στις ιδεολογικές καταβολές του παρά τις συνεχείς επιθέσεις των ΜΜΕ. Δεν αποκήρυξε την πίστη στον σοσιαλισμό, τον μονομερή πυρηνικό αφοπλισμό και την κατάργηση της μοναρχίας, ούτε απολογήθηκε για τις σχέσεις του με απελευθερωτικά κινήματα στην Παλαιστίνη και την Ιρλανδία. Οι ριζοσπαστικές ιδέες προσθέτουν το οραματικό στοιχείο στην πολιτική σύγκρουση για την καθημερινότητα και ανοίγουν μια μεγάλη συζήτηση για το μέλλον της Αριστεράς και της κοινωνίας. Πρέπει να μιλήσει η Αριστερά στις προσδοκίες και τους φόβους των πολιτών και ειδικά των νέων μας, ιστορικά της πιο μορφωμένης γενιάς, να τους δώσει μήνυμα δημιουργικότητας και αισιοδοξίας.
Πρέπει λοιπόν να μάθουμε από τον Κόρμπιν. Η συζήτηση για τη μετάβαση προς το νέο κόμμα συνδυάζεται με την καλλιέργεια του αριστερού οράματος, που πρέπει να συνοδεύει τον προγραμματισμό πολιτικών για τη βελτίωση της καθημερινότητας. Πρέπει να προετοιμάσουμε τη μετατόπιση από τον ακροδεξιό και φιλελεύθερο λαϊκισμό στη ριζοσπαστική Αριστερά. Αυτή είναι δουλειά ενός νέου μεγάλου κόμματος.
Ο νεοφιλελευθερισμός αντικατέστησε το μαζικό με το τηλεοπτικό κόμμα. Αντί για εργοστάσιο, το τηλεοπτικό κόμμα μοιάζει με εταιρεία ενημέρωσης ή μάρκετινγκ. Ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι με το Forza Italia και η Νέα Δημοκρατία του Κυρ. Μητσοτάκη αποτελούν παραδειγματικές περιπτώσεις. Η Αριστερά ούτε θέλει ούτε μπορεί να γίνει τηλεοπτικό κόμμα, που σημαίνει μονόδρομο λειτουργίας και πληροφόρησης από τα πάνω προς τα κάτω. Αλλά δεν μπορούμε να γυρίσουμε στο παρελθόν και στο μαζικό και πυραμιδωτό κόμμα.
Πρέπει να μεταφέρουμε στην πολιτική γνώσεις, δεξιότητες και πρακτικές που μαθαίνουμε για τη δουλειά μας. Πρέπει να βελτιώσουμε την υπολειτουργούσα κομματική δημοκρατία. Στη συνταγματική αναθεώρηση επεκτείναμε την εφαρμογή εθνικών και τοπικών δημοψηφισμάτων και εισήγαμε τη λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία. Είναι παράδοξο να ακούμε σήμερα επιχειρήματα κατά της εφαρμογής της άμεσης δημοκρατίας στο κόμμα, γιατί οι φυσικές κομματικές συνεδριάσεις συνάδουν με τη λογική της «αντιπροσώπευσης» και τον «ανθρωπισμό»
Οι μεταφυσικές βεβαιότητες του 20ού αιώνα έχουν παρέλθει ευτυχώς. Τα επιστημολογικά «πιστεύω» της νεωτερικότητας, σύμφωνα με τα οποία η σκέψη και το είναι κινούνται παράλληλα, εγκαταλείπονται. Οι απόψεις σχετικά με τα «αντικειμενικά» ταξικά συμφέροντα, την αιτιακή σχέση βάσης και εποικοδομήματος ή την ιδεολογία ως ψευδή συνείδηση δεν επέζησαν. Η αλήθεια δεν αντιμετωπίζεται πια ως αντικατοπτρισμός της πραγματικότητας, αλλά ως στράτευση για την αλλαγή της. Συνακόλουθα βασικές θέσεις του ορθόδοξου μαρξισμού, αλλά και της πολιτικής επιστήμης, που θεμελιώνονταν στη λογική της αντιπροσώπευσης, κλονίζονται ολοένα και περισσότερο. Οι νέοι δεν επιθυμούν να αντι-προσωπεύονται αλλά να «προσωπεύονται», να είναι παρόντες στη λήψη αποφάσεων για θέματα που τους αποσχολούν.
Πρέπει να εγκαταλείψουμε επομένως την κομματική ασφάλεια του πρωτόκολλου και της επετηρίδας. Οπως έχω υποστηρίξει επανειλημμένα στις φιλόξενες αυτές σελίδες, το κόμμα πρέπει να έχει εύπλαστη μορφή, πορώδεις παρυφές και διαφανείς διαδικασίες που επιτρέπουν τη συνεχή αλληλλεπίδραση με το περιβάλλον. Αφήνοντας την ασφάλεια της ρουτίνας, πρέπει να γίνει εργαστήρι πειραματισμού δομών, ιδεών, μεθόδων. Νέα είδη κομματικής λειτουργίας πρέπει να συμπληρώσουν τις κλασικές οργανώσεις, που παραμένουν βασική δομή του κόμματος.
Ψηφιακές πλατφόρμες επιτρέπουν θεματικές συζητήσεις είτε με γενικά θεματικά αντικείμενα -το Σύνταγμα, το περιβάλλον, η κοινωνική οικονομία- είτε με πιο εξειδικευμένα τοπικά. Τα πορίσματα και οι προτάσεις της διαβούλευσης προωθούνται στο κόμμα για υιοθέτηση και εφαρμογή. Ετσι το κόμμα γίνεται «συλλογικός διανοούμενος», οι οργανώσεις το κόμμα στον χώρο τους και η κοινωνία συμμετέχει ενεργά στην προσπάθεια κοινωνικού μετασχηματισμού. Οι οργανώσεις μελών μπορούν να συμπληρώνονται με φυσικούς ή ηλεκτρονικούς «κύκλους φίλων», που συμμετέχουν σε κομματικές διαδικασίες αλλά χωρίς δικαίωμα ψήφου.
Η αριστερή ιδεολογία και το κόμμα αποσκοπούν στη ριζική αλλαγή της ισορροπίας δύναμης μεταφέροντας συνεχώς πόρους και αρμοδιότητες από το κεφάλαιο και το κράτος στους πολίτες, που παίρνουν σταδιακά τη ζωή στα χέρια τους. Το ψηφιακό συμπλήρωμα του κόμματος αποσκοπεί στην ενδυνάμωση και την εμβάθυνση της ασθενούσας δημοκρατικής λειτουργίας του. Ετσι η λειτουργία του κόμματος γίνεται πρότυπο και προϊδεασμός της κοινωνικής αλλαγής.
*Ο Κώστας Δουζίνας είνα τέως βουλευτής Α’ Πειραιά, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος της Διαρκούς Επιτροπής Εθνικής Αμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων (2015-2019)
