Το 1789 προτάσσεται ως προοίμιο του συντάγματος της Γαλλίας η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη. Περιέχει τα λεγόμενα «τυπικά» δικαιώματα, όπως το δικαίωμα να εκφέρει ο καθένας τη γνώμη του, να ζει χωρίς ανασφάλεια, να ανθίσταται στην καταπίεση. Το 1948 ο ΟΗΕ υιοθετεί την Παγκόσμια Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπου προστίθενται μερικά «ουσιαστικά» δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στην εργασία, την Υγεία, την Παιδεία (άρθρα 23, 25, 26). Τυπικά δικαιώματα είναι εκείνα που η εξουσία εξασφαλίζει με το να μην παρεμβαίνει: Να μη διώκει τους αντιφρονούντες, να μην καταπιέζει τους πολίτες, να μην τους κλέβει. Ουσιαστικά δικαιώματα είναι όμως εκείνα που η πολιτική εξουσία μπορεί να τα εξασφαλίσει στους πολίτες μόνο παρεμβαίνοντας: ψηφίζοντας νόμους και δημιουργώντας θεσμούς που προστατεύουν τον άνεργο, θεραπεύουν τον άρρωστο και εκπαιδεύουν τον αμαθή.
Γιατί προστέθηκαν τα δεύτερα; Γιατί τα τυπικά δικαιώματα είναι σαν να μην υπάρχουν όταν δεν έχει κάποιος τη δυνατότητα να τα εξασκήσει. Ο άπορος, ο άρρωστος, ο αμαθής δεν μπορούν να ασκήσουν τα δικαιώματά τους. Πώς θα υπερασπιστεί ο άπορος τον εαυτό του απέναντι στον πλούσιο στο δικαστήριο; Τι δικαιώματα έχει κάποιος που χάνει τη ζωή του επειδή δεν μπορεί να πληρώσει για τη θεραπεία του; Πώς μπορεί να εξασκήσει ο αμαθής δικαιώματα που αγνοεί ότι διαθέτει;
Γι’ αυτό ο Ρουσσώ λέει πως όσο άνισοι κι αν είμαστε από τη φύση μας, γινόμαστε ίσοι «κατά σύμβαση και κατά νόμο» άπαξ και ζούμε σε μια πολιτική κοινωνία. Ο άρρωστος είναι κατώτερος από τον υγιή ως προς την Υγεία, αλλά δεν έχει λιγότερα δικαιώματα. Ο ανάπηρος είναι κατώτερος από τον αρτιμελή ως προς την κινητικότητα, και γι’ αυτό ακριβώς έχει το δικαίωμα να απαιτήσει η κοινότητα να παρέμβει σε υλικό επίπεδο, ώστε να του παράσχει τις υλικές προϋποθέσεις για να ασκεί τα τυπικά δικαιώματά του.
Τα ουσιαστικά δικαιώματα εξασφαλίζουν τις προϋποθέσεις για την άσκηση των τυπικών. Ο θεμιτός ρόλος της Πολιτείας είναι να παρεμβαίνει με την αστυνομία για να προστατεύει τα υπάρχοντά μας, με τα δικαστήρια για να προστατεύει την ελευθερία μας, με τα νοσοκομεία για να προστατεύει την υγεία μας, με εκπαιδευτικά ιδρύματα για να μας εξασφαλίζει την μαθησιακή προϋπόθεση της άσκησης των τυπικών δικαιωμάτων. Έτσι μας εξισώνει αμβλύνοντας τις φυσικές ανισότητες. Δεν μας καθιστά άνισους επικυρώνοντας τις φυσικές ανισότητες.
Ο Ρουσσώ επισημαίνει όμως και μια άλλη συνθήκη, που δεν έχει να κάνει μόνο με τη φύση. Η τυπική μας ισότητα απειλείται από την οικονομική ανισότητα, που συχνά είναι προϊόν άλλων παραγόντων από το φυσικό ταλέντο. Ο πολύ πλούσιος μπορεί όμως να «αγοράσει» κάποιον, που από τη μεριά του είναι πολύ φτωχός, παρατηρεί ο Ρουσσώ, φωτογραφίζοντας το γνωστό από την αρχαιότητα φαινόμενο των πελατειακών σχέσεων, που καταστρέφει το πλαίσιο άσκησης των τυπικών δικαιωμάτων, είτε συγκαταλεγόμαστε σε όσους πουλιούνται είτε όχι. Πρέπει λοιπόν η Πολιτεία να παρεμβαίνει, ώστε να αμβλύνει τις μεγάλες διαφορές περιουσίας που επιτρέπουν ένα τέτοιο ελευθεροκτόνο φαινόμενο.
Αν είναι να έχουμε ίσα τυπικά δικαιώματα, πρέπει λοιπόν να έχουμε και ουσιαστικά δικαιώματα. Τότε όμως η πολιτεία πρέπει να φροντίζει να μην υπάρχει υπερβολικά μεγάλη ανισότητα στην κοινωνία, εξασφαλίζοντάς μας ουσιαστικά δικαιώματα χωρίς τα οποία τα τυπικά μας δικαιώματα εξαφανίζονται.
Η ύπαρξη φυσικής ανισότητας δεν λέει έτσι κάτι για το αν πρέπει να έχουμε κοινωνική ανισότητα. Ο Χομπς θεωρούσε πως είμαστε φύσει ίσοι και κατέληγε σε ένα απολυταρχικό πρότυπο Πολιτείας. Ο Ρουσσώ θεωρούσε πως είμαστε άνισοι από τη φύση μας και κατέληγε σε ένα πολύ πιο δημοκρατικό πρότυπο. Ίσως είναι σωστό να λέμε, όπως ο κ. Μητσοτάκης, ότι «η κοινωνική ισότητα είναι ενάντια στην ανθρώπινη φύση», αλλά αυτό δεν αποτελεί επιχείρημα κατά της κοινωνικής ισότητας.
* Ο Γιώργος Φαράκλας διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
