Επέλεξε μόνο τα πράγματα που μιλούν κατευθείαν στην ψυχή σου. Εάν το κάνεις αυτό, το έργο σου θα είναι αυθεντικό». Να μια ενδιαφέρουσα στοιχειοθέτηση με υπογραφή Jim Jarmusch. Δίχως καμιά επιτήδευση ή υπεροψία, όσο cool κι αν ξέρουμε πως είναι αλλά οφείλουμε να μην μένουμε εκεί, ο ανέκαθεν ασπρομάλλης τούτος μάγκας, κοιτάζει αλλού και προσέχει άλλα πράγματα. Αδιαφορεί για τα κολοσσιαία, εφόσον μπορεί να είναι μάρτυρας ενός απλού ανθρώπινου διάλογου και τις χιλιάδες εκφράσεις που αυτός γεννάει. Αδιαφορεί για τα big bang εφόσον μπορεί να κάνει σπουδαίες ταινίες που αγγίζουν την ψυχή και το νου μας, με μια «καθημερινή λίστα μπακαλικής», όπως θα έλεγε ο ποιητής William Carlos Williams.
Ο Jim Jarmusch, κάνει τούτη την επιλογή και ευτυχώς δηλαδή. Έχουμε κουραστεί κινηματογραφικά στο μεγαλεπήβολο και το υπερφυσικό. Στο τερατώδες και το επιβλητικό. Ενώ από αυτόν, κρεμόμαστε για ένα του «χαίρεται» στον δρόμο. Προσμένουμε, να μας μιλήσει, με την σπάνια του ειλικρίνεια, ευγένεια και χιούμορ, για όλα τα όμορφα και τα γλυκόπικρα που αμελούμε να δούμε και να συγκρατήσουμε, μέσα στο υπερφλύαρο και παραφουσκωμένο μας νευρωτικό μικρόκοσμο. Αυτό είναι πιότερα πιο υποβλητικό, άλλωστε. Δεν είναι τυχαίο, που έχει καταφέρει να είναι ο πιο αγαπητός και οικείος άνθρωπος του δυτικού κινηματογράφου.
Ποίηση της καθημερινότητας
«Κάθε τι, είναι χρήσιμο υλικό για την ποίηση. Οτιδήποτε. Το έχω δηλώσει επανειλημμένα» λέει ο William Carlos Williams. Ο Jarmusch βρίσκει αυτά τα υλικά, τα πιο οικεία και ίσως απρόβλεπτα για να κάνει ταινίες. Μέσα από μια λεπτή εμβάπτιση στην ποίηση και στον δικό του κώδικα ηθικής, μεταφέρει στο φιλμ, την πραγματική και ανθρώπινη διάσταση των πραγμάτων. Και εδώ βρίσκεται η σημαντικότητα του έργου του. Δίχως πομπώδης αναφορές, η τέχνη του μοιάζει να είναι το ξεροκατάπημα του καθημερινού ανθρώπου ή το χάδι του χτυπημένου εραστή, μπρος στα μεγάλα κοινωνικά μακελειά. Μπορεί αυτά να μην τα βλέπουμε, να μην τα αφηγείται, αλλά έρχονται στο νου μας ερμηνευτικά, συνειρμικά. Είναι έξω από το πλάνο αλλά εξαρχής μέσα στο μυαλό μας. Ο Jarmush, κοιτάζει τον κόσμο να διαλύεται πίσω από ένα παράθυρο, σκαρφίζοντας, μικρά σε έκταση αλλά τεράστια σε ποιοτική δυναμική ποιήματα, υπερβαίνοντας την καταστροφή, όχι γιατί την αγνοεί ή την παρακάμπτει αλλά ακριβώς γιατί την γνωρίζει. «Είναι προτιμότερο να γυρίσω μια ταινία για κάποιον που βγάζει βόλτα το σκυλί του, παρά για τον αυτοκράτορα της Κίνας», έχει πει. Επική διάσταση, λοιπόν, στα μικρά και τα απέριττα. Καμιά αυξομείωση της αρχικής τους ιδιότητας. Φιλμάρει και αφηγείται την στοργή και την ευαισθησία, και όχι τον θρίαμβο, την δόξα, το υπερμεγέθες, το ιστορικό. Ανακαλύπτει, ό,τι εμείς αμελούμε να αξιολογήσουμε και το κατοχυρώνει στον χρόνο δίνοντας του, την ξεκάθαρη, την πραγματική και πολυσήμαντη του ουσία. Δίχως δυσνόητους και μυθιστορηματικούς συμβολισμούς. Η ζωή, όπως έχει, είναι γεμάτη άλλωστε από δαύτους. Αρκεί να είμαστε ικανοί να την αδράξουμε ολόκληρη. Έτσι εκπέμπει την δική της λάμψη, κάνοντας τη ικανή να φωτίσει εκ των υστέρων στην καρδιά, το συναίσθημα και την σκέψη του θεατή.
Ο Jarmusch, σε όλη του την πορεία, δεν άλλαξε ρούπι από τον αρχικό του κώδικα. Απλότητα, λακωνικότητα, τρυφερότητα και χιουμοριστικός ανέκφραστος κυνισμός. Συνεκτικό το κάθε του φιλμ χωριστά και όλη του η φιλμογραφία συνολικά. Σε συγχρονισμό. Χειρίζεται σαν ενιαίο και συμπαγές σχέδιο την τέχνη του. Βρίσκει την τομή σύνθεσης όπου εκεί αναπτύσσει με ιδιαίτερη, αυθεντική μορφή την αφήγηση του σινεμά, της μουσικής, της ποίησης και της λογοτεχνίας. Μοναδικότητα. Κοιτάζει μπροστά και βλέπει καθαρά. Αφιλτράριστα, αδιαμεσολάβητα και από κοντινή απόσταση τα πάντα κινηματογραφούνται σαν αυτεξούσια απομεινάρια μιας ρομαντικής αλλά και υπαρκτής εποχής. Τηρουμένων των αναλογιών ο Kaurismaki, χαιρετά με το ίδιο χαιρετισμό από την παγωμένη Νορβηγία, ο Truffaut από την ιστορία και ο Williams από τον τάφο.
It’s a sad and beautiful world
Θυμηθείτε την τελική σεκάνς του «Coffee and cigarettes» που μια απόκοσμη και πανέμορφη σύνθεση ακούγεται από το πουθενά στα αυτιά δυο προετοιμασμένων μπρος στον θάνατο ηλικιωμένων. Το γιαπωνέζικο ζευγάρι, στο «Mystery train» να φτιάχνει τις βαλίτσες του χωρώντας τα πάντα μέσα τους ενώ η κοπελιά βάφει ένα χαμόγελο με κραγιόν στο πρόσωπο του πάντα ανέκφραστου ή/και θλιμμένου εραστή της. Τον δολοφόνο που προσμένει ανεπηρεάστος τον σύνδεσμο του πίνοντας δυο καφέδες σε ένα καφενείο της Αλμερία στο «The limits of control», τον μοναχικό και στοχαστικό Αδάμ στο «Only lovers left alive» να μην αγωνιά μπρος στο πέρασμα του χρόνου, μα καθισμένος σε ένα καναπέ να συγκρατεί το κίνητρο της ζωής, σαν την Εύα, στην αγκαλιά του. Τον «Dead man» Johnny Depp να κοιτάζει στωικά το άπειρο σαν φορέας ενός ετοιμοθάνατου μα και πάντα ενεργού πολιτισμού. Τον Tom Waits, να τραγουδάει «It’s a sad and beautiful world» στο «Down by law», ενώ έχει ξεμείνει έξω από το σπίτι της κοπελιάς του που μόλις τον χώρισε. Αυτός είναι ο Jarmusch. Μικρές εικόνες της ζωής, έκφραση όμως μια μεγαλύτερης σπουδαιότητας. Στιγμιαίες και πρόσκαιρες σκηνές με βαρύτητα. Μέσα από την προσέγγιση του – που προϋποθέτει συναίσθημα, συλλογισμό και σοβαρότητα – όλα αυτά τα φαινομενικά ασήμαντα, αναβαθμίζονται ποιοτικά σε κάτι όλο και μεγαλύτερο και γενικευμένο, σε κάτι ζωντανό και ως εκ τούτου, βαθιά γοητευτικό. Ρίχνει στα σκουπίδια τα πικρόχολα, χολιγουντιανά, επικά και μελοδραματικά κλισέ μιας ανύπαρκτης ζωής που δημιουργεί μονάχα αυταπάτες. Ο Jarmusch, αντιθέτως, γνωρίζει καλά τι είναι αυτό που υπάρχει κάτω από τα πόδια μας. Αυτό που μας κάνει ανθρώπους. Την σχέση μας με την ίδια την γη, το περιβάλλον, τους άλλους, την συναναστροφή. Αυτή την σχέση προάγει μέσω των χαρακτήρων του και των μικρών ιστοριών τους. Και με τα κουσούρια και με τις ομορφιές τους. Χαρακτήρες λαϊκών τάξεων, «άστεγοι», μοναχικοί οδοιπόροι, αλλά καθόλου σκληροί και χοντρόπετσοι, αναζητούν μονίμως την σύνδεση με την τρυφερότητα, την πραγματικότητα, τον χρόνο. Όπως ο ίδιος. «Πάντα ένιωθε σαν μετανάστης στην εφηβική του ζωή [λόγω των άσπρων του μαλλιών]. Ήταν ένας μετανάστης – ένας ευγενικός και γοητευτικός ξένος -. Και όλες οι ταινίες του είναι γι’ αυτό», θα δηλώσει ο Tom Waits, για τον φίλο του.
Ενάντια στις αξίες του αμερικάνικου κινηματογράφου
Το 1982, γυρίζει την δεύτερη του ταινία. Το «Stranger than paradise», είναι το αισθητικό αποτέλεσμα του περισσευούμενου(!) ασπρόμαυρου φιλμ που του χάρισε ο Wim Wenders, που εκείνη την περίοδο γυρνούσε την ανεξάρτητη και οργισμένη του «Κατάσταση των πραγμάτων». Καθοριστικό, σαφώς. Η «Κατάσταση», μια άκρως χειροποίητη ταινία, για τον ρόλο της τέχνης, του καλλιτέχνη και τον Κρόνο του εμπορίου πάνω από τα πάντα, ίσως να ήταν το έναυσμα για τον Jarmusch να παραμείνει, έκτοτε, με τα αντιχολιγουντιανά του στίγματα αποτυπωμένα, σε κάθε του έργο. Ακαριαία και ακραία, μόνιμα και απελευθερωτικά σε όλη του την πορεία, δεν στραβοπάτησε προς καμία στουντιακή εξάρτηση. Και εκεί είναι που θα πει πως «οι άνθρωποι που χρηματοδοτούν ταινίες, που διανέμουν ταινίες, που προωθούν ταινίες και που «εκθέτουν» ταινίες δεν είναι κινηματογραφιστές. Και οι κινηματογραφιστές δεν πρέπει να τους επιτρέψουν να τους υπαγορεύσουν τον τρόπο που γίνεται μια ταινία. Ας έχουν, καλού κακού, μαζί τους και κανένα όπλο». Δεν γνωρίζω αν κουβαλάει κάτι μαζί του, μα σίγουρα ως και την 15η του ταινία υπερβαίνει τους κερδοσκόπους με αισθητικό πάταγο. Κι αυτό είναι αξιοθαύμαστο και αντισυστημικό. Σαφώς, την αφήγηση και την έκφραση των συλλογισμών του, την βρίσκω αντισυστημική. Η τέχνη του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν «το λουλούδι που σκίζει τον βράχο». Αυτή την δύναμη της φύσης – και της ανθρώπινης υγιής συνείδησης -, την προάγει σε τέχνη και την συγκρούει με την αλλοτριωμένη κοινωνική πραγματικότητα. Ούτως ή άλλως, κάθε τι που είναι ανθρώπινο έχει θέση και στάση εξέγερσης στην συστημική απανθρωπιά. Σε αντίθεση με την υποκρισία του συστήματος και της αστικής τέχνης που δημιουργεί μονίμως ινδάλματα και ψεύτικες αξίες, στο σινεμά του Jarmusch, βλέπουμε μια τέχνη, κατά Octavio Paz, αντικαπιταλιστική, με την έννοια των αξιών που προβάλλει. Αν είσαι σκουπίδι, τι θα ασκήσεις, αν όχι φασισμό και ταινίες τύπου «Triumph of the Will». Αν θέτεις όμως τον εαυτό σου στους ποιητές, θα προσκυνάς το χώμα που πατάς και θα ασκήσεις ομορφιά. Κι αυτό είναι πολιτική πράξη, στον παλιό κόσμο που ψυχορραγεί. Ο Jarmusch μοιάζει να συνθέτει συμφωνίες βιολιών σε πυρηνική καταστροφή.
Όπως γράφει σε ένα ποίημα του, «οι παλιές ιδέες/ φορεμένες πλέον σαν ρούχα/ θα εξισορροπηθούν, δίχως διάθεση απολογίας/ από τις πιο απαλές συγχορδίες της μουσική τους».
Οι αναφορές στον ποιητή William Carlos Williams, γίνονται διότι η νέα ταινία του Jim Jarmusch έχει ως αφετηρία την ποιητική σύνθεση «Paterson» του πρώτου. Η ταινία «Paterson» και το ντοκιμαντέρ «Gimme Danger» θα κάνουν πρεμιέρα στο 57ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.
