«Ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης ανακοίνωσε ότι 4.901 μετανάστες και πρόσφυγες έχασαν τη ζωή τους το 2016 στη Μεσόγειο προσπαθώντας να φτάσουν στις ευρωπαϊκές ακτές».

Η Μεσόγειος, το μέσον της γης, ήταν μητέρα και καρδιά της Ευρώπης. Στις ακτές της συναντήθηκαν το πνεύμα, ο πολιτισμός και το κεφάλαιο. Τα ευρωπαϊκά πλοία που ξεκινούσαν από μεσογειακά λιμάνια μετέφεραν εμπορεύματα και αγαθά, ιδέες και μεθόδους, λέει ο Πολ Βαλερί.

Το 1830 ο Χέγκελ χαρακτήρισε τη Μεσόγειο κέντρο της παγκόσμιας ιστορίας, το 1960 ο Μπροντέλ «απαστράπτον κέντρο» της γης, «το φως του φωτίζει λιγότερο καθώς απομακρυνόμαστε, χωρίς να ορίσουμε το ακριβές σύνορο ανάμεσα σε φως και σκιά».

Το σύνορο είναι τώρα στη Λαμπεντούζα και στη Λέσβο, στη μέση της θάλασσας το φως ενώθηκε με το σκοτάδι σ’ ένα αδιάκοπο γκρι που κρύβει το γαλάζιο. Η Μεσόγειος, μηχάνημα παραγωγής και εξάπλωσης εμπορίου και πολιτισμού, έγινε πλωτό νεκροταφείο, τα κύματα ταφόπλακα απραγματοποίητων ονείρων. Ετσι τελειώνουν οι μεγάλες δυνάμεις και πολιτισμοί.

1. Το πρόσωπο του πρόσφυγα

«Η ταυτότητά μου, το Εγώ [είμαι], είναι μοιραία και καθοριστικά μπλεγμένη με το Εσύ. Δεν υπάρχει Εγώ χωρίς Εσύ και τανάπαλιν· το πρώτο και το δεύτερο πρόσωπο είναι πάντα αγκαλιά. Δεν φτιάχνεται εαυτός χωρίς τον άλλο που μου απευθύνεται, καλώντας με, ονοματίζοντάς με “Κώστα”, “παιδί μου” και δίνοντάς μου το δώρο της γλώσσας, αυτό το μυστήριο αρχείο λέξεων και ιδεών που είναι ξένο και άλλο από μένα, έρχεται από τα έξω, αλλά με κάνει αυτό που είμαι.

Ο άλλος έρχεται πάντα πρώτος, πριν από μένα. Αποτελεί προϋπόθεση της γλώσσας, του εαυτού, του νόμου. Στη σοφία της, η γλώσσα μας χρησιμοποιεί την ίδια λέξη “συνείδηση” για την κατανόηση εαυτού και για την ηθική συνείδηση, την ευθύνη προς τον άλλο. Αποκτώ συνείδηση του “εγώ” επειδή ο άλλος μού λέει “εσύ”, κάνοντάς με ηθικά υπεύθυνο.

Ο άλλος παρουσιάζεται στον κόσμο και σε μένα μέσα από το πρόσωπό του. Το πρόσωπο ενώνει τον λόγο με το βλέμμα, το ομιλείν με το οράν, φτιάχνοντας τη μοναδικότητα του καθενός μας. Συμπυκνώνεται η προσωπικότητα στο πρόσωπο, που είναι διαρκώς στραμμένο προς τα έξω. Βλέπω το πρόσωπο του άλλου, ποτέ το δικό μου, παρά μόνο στον καθρέφτη – με το μόνιμο ρίσκο να πέσω στη σαγήνη του Νάρκισσου.

Ο άλλος, όπως και εγώ, βρίσκεται στο πρόσωπο. Το πρωταρχικό ηθικό συμβάν τελείται όταν ο άλλος στρέφεται σε μένα και μου απευθύνει ένα άμεσο και συγκεκριμένο αίτημα: «Σώσε με, δώσ’ μου στέγη και φαΐ».

Τότε γίνεται γείτονας και πλησίον μου, παραμένοντας ταυτόχρονα ξένος και παράξενος. Κάθε συγκεκριμένη ερώτηση προϋποθέτει ένα πρωταρχικό αίτημα: “Θα μου απαντήσεις, ναι ή όχι;” και η απάντηση αποτελεί την ύψιστη μορφή αυτονομίας. Η απάντηση στο πρωταρχικό ερώτημα και στο αίτημα του άλλου, του πρόσφυγα, καθορίζει αν και τι άνθρωπος θα γίνω».(1)

2. Η φαντασιακή τάξη

Στις 5 Νοεμβρίου, τρεις μέρες πριν από τις αμερικανικές εκλογές γράφαμε με την Joanna Bourke σε εφημερίδα: «Η λογική του “μικρότερου κακού” αποτελεί το μεγάλο χαρτί της Κλίντον. Η απάντηση της Κλίντον στο κλείσιμο της ψαλίδας είναι να κινητοποιήσει τον φόβο για τον αντίπαλο και να παρουσιάσει περισσότερους άνδρες και celebrities, περισσότερες στατιστικές και εμπειρογνώμονες. Ξέρουμε τα αποτελέσματα αυτής της τακτικής στη Βρετανία.

Οπως είπε η Χίλαρι, οι Αμερικανοί έχουν να επιλέξουν μεταξύ ενός “πραγματικού” ανθρώπου και κάποιου άλλου “ψεύτικου, φτιαχτού”. Φαίνεται ότι οι ψηφοφόροι θα προτιμήσουν τα παραμύθια του Τραμπ από την “πραγματική” Χίλαρι. Σε μια εποχή που οι αριθμοί λένε ψέματα, ίσως τα παραμύθια να είναι η μόνη παρηγοριά».(2)

Τα παραμύθια, η μυθοποιία, αποτελούν κεντρικό στοιχείο στη φαντασιακή οργάνωση της κοινωνίας. Η πολιτική ιδεολογία χτίζει μια φαντασιακή τάξη που θα έρθει, θα πραγματοποιηθεί, αν το κόμμα κερδίσει, αν οι αντίπαλοι κατατροπωθούν, αν επικρατήσει η αλήθεια.

Στο ατομικό επίπεδο, η φαντασιακή τάξη αποζημιώνει τη δυσφορία που κατατρύχει τον άνθρωπο, την αποτυχία και την απογοήτευση, φτιάχνοντας ένα ιδεώδες «εγώ» που δίνει συνοχή σε μια ζωή. Στο συλλογικό, υπόσχεται να κάνει τον λαό σοφό, την κοινωνία δίκαιη, την ιστορία γεμάτη δόξες και ευημερία. Ο,τι και αν είναι η πολιτική ιδεολογία, έχει κεντρικό στόχο και απεύθυνση να συνδέσει την ατομική ψυχική οικονομία με τη συλλογική φαντασίωση.

Σκοπός της να με κάνει να νιώσω πρωταγωνιστής σε ένα συλλογικό αφήγημα επιτυχίας. Η ιδεολογία δημιουργεί ένα μύθο που δίνει σε μένα προσωπικά και στον καθένα ρόλο πρωταγωνιστή. Είμαι κάποιος, ο κόσμος είναι φτιαγμένος για μένα, νοιάζεται για τις ανάγκες και τις ελπίδες μου.

Αυτό θα γίνει κάποτε, αν το κόμμα κερδίσει, αν η αλήθεια επικρατήσει, αν μου πέσει το λαχείο. Η ατομική και συλλογική φαντασίωση είναι τόσο αναγκαία όσο και απατηλή. Ο κόσμος δεν νοιάζεται για μένα, ούτε πρωταγωνιστώ έξω από τον μικρόκοσμό μου. Η Γη θα συνεχίσει να γυρίζει την επαύριο της αναχώρησής μας από την κοιλάδα των δακρύων.

3. Αλήθεια και ισοδημοκρατία

Ακούμε συνεχώς για το «συμβόλαιο αλήθειας», την υπόσχεση να πούμε αλήθειες, να αποφύγουμε τα ψέματα των άλλων, των κακών, που μας έκλεψαν την ικανοποίηση. Αλλά τι είναι η αλήθεια; Η ετυμολογία εξηγεί.

Το α είναι στερητικό, α-λήθεια είναι η έλλειψη, η απουσία λήθης, λησμονιάς. Αλήθεια είναι η θύμηση, η μνημοσύνη, το «δεν ξεχνάμε». Ζητούν λησμοσύνη λοιπόν -το αντίθετο της αλήθειας- όσοι ζητούν να ξεχάσουμε ποιοι μας κυβέρνησαν τα τελευταία σαράντα χρόνια, ποιοι έφτιαξαν ένα κράτος στην υπηρεσία συμφερόντων και σήμερα το καταριούνται και υπόσχονται να το καταστρέψουν στην υπηρεσία των νέων μεταλλαγμένων συμφερόντων.

Για τους άλλους το παρελθόν είναι φάρος για το μέλλον, βοηθάει να χτίσουμε μια νέα φαντασιακή τάξη για τους πολλούς. Τέτοια είναι η «ισοδημοκρατία», το όραμα συνεχούς μεταφοράς πόρων και ισχύος από το κεφάλαιο στην εργασία και από το κράτος στους πολίτες.

Ως ορίζοντας, η ισοδημοκρατία αποτελεί διαχωριστική γραμμή που απομακρύνεται όσο την πλησιάζουμε. Κάθε επιτυχία οδηγεί στον επαναπροσδιορισμό του επόμενου βήματος, σε νέο κύμα ριζοσπαστικοποίησης.

Πρώτο μέλημα, η συνεχής μείωση της ανισότητας, το κλείσιμο της ψαλίδας μεταξύ πλούσιων και φτωχών που έγινε χάσμα τα χρόνια της λιτότητας. Δεύτερο, η δημοκρατία. Ο νεοφιλελευθερισμός υποτάσσει την πολιτική στην οικονομία, τη δημοκρατική αντιπαράθεση στην «επιστημονική» αλήθεια.

Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία έγινε αναιμική, ντεκαφεϊνέ. Πρέπει, λοιπόν, να επαναπολιτικοποιήσουμε την πολιτική, να εκδημοκρατίσουμε το κράτος και να υποστηρίξουμε πολύμορφες αμεσοδημοκρατικές πρωτοβουλίες. Η δημοκρατία επεκτείνεται από την κεντρική πολιτική σκηνή στην οικονομία, την κοινωνία, τον πολιτισμό, τη γειτονιά και ταυτόχρονα μεταμορφώνεται από θερμική διαδικασία σε μια νέα μορφή ζωής.

Ο ορίζοντας δεν είναι ούτε ουτοπία που συνεχώς αναβάλλεται ούτε κάποιο καθεστώς που το ξέρουμε από τα πριν. Υπάρχει εδώ και τώρα, ενσωματωμένος σε κάθε αγώνα, σε κάθε επιτυχία αλλά και στις ήττες. Ετσι μπαίνουμε στο 2017 με στρατηγική αισιοδοξία.

(1) http://www.efsyn.gr/arthro/prosopo-toy-prosfyga

(2) http://beta.avgi.gr/article/10937/7617295/oi-ekloges-tou-mikroterou-kakou-

* Ο Κώστας Δουζίνας είναι βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και καθηγητής Πολιτικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου