Αναμφίβολα το γεγονός της ηγεμονίας προϋποθέτει ότι πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν τα συμφέροντα και οι τάσεις των ομάδων επί των οποίων πρόκειται να ασκηθεί ηγεμονία, και ότι πρέπει να διαμορφωθεί κάποια συμβιβαστική ισορροπία – με άλλα λόγια, ότι η ηγετική ομάδα θα πρέπει να κάνει θυσίες οικονομικού-εταιρικού είδους.
»Αλλά δεν χωράει επίσης αμφιβολία πως τέτοιες θυσίες και τέτοιος συμβιβασμός δεν μπορούν να θίξουν το ουσιώδες∙ διότι ενώ η ηγεμονία είναι ηθικο-πολιτική, οφείλει να είναι και οικονομική, πρέπει αναγκαστικά να στηρίζεται στην αποφασιστική λειτουργία που ασκεί η ηγετική ομάδα στην καρδιά της οικονομικής δραστηριότητας (1).
Αυτά έγραφε ο Αντόνιο Γκράμσι στα «Τετράδια της φυλακής», κατά την εποχή που επικρατούσε ο κορπορατισμός - υπό διαφορετικές μορφές βέβαια, είτε με τη φασιστική του εκδοχή στη χώρα του είτε ως κεϊνσιανισμός σε κοινοβουλευτικά καθεστώτα.
Υπό μία έννοια, κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, συνθήκες κορπορατιστικής διακυβέρνησης εξακολούθησαν να ισχύουν στην Ευρώπη με τη μορφή της σοσιαλδημοκρατίας και του αναπτυγμένου κοινωνικού κράτους.
Οσον αφορά το κοινωνικό-ταξικό της περιεχόμενο, ολόκληρη η στρατηγική του περίφημου «δημοκρατικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό», με τις διαφορετικές παραλλαγές της, από τα λεγόμενα «ευρωκομμουνιστικά» κόμματα μέχρι και τις αριστερές πτέρυγες της σοσιαλδημοκρατίας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι εδραζόταν σε αυτές τις συνθήκες.
Ανεξάρτητα από το εάν επρόκειτο για «μεταρρυθμιστική» ή «επαναστατική» πολιτική (κατά την άποψή μου αποπροσανατολιστικό δίλημμα τουλάχιστον στην προκειμένη περίπτωση ούτως ή άλλως), το στρατηγικό σχέδιο της Αριστεράς συνίστατο κατά κύριο λόγο στην προσπάθεια αντιστροφής της οικονομικής ηγεμονίας προς όφελος της εργατικής τάξης, με δεδομένο όμως το κοινό ηθικο-πολιτικό ή ιδεολογικό πλαίσιο της αποδοχής κάποιων «θυσιών» που οφείλει η εκάστοτε ηγεμονική τάξη να υποστεί, προκειμένου ακριβώς να κατορθώσει να είναι ηγεμονική.
Ακόμη και το «ενδιάμεσο στάδιο» της «αντιμονοπωλιακής συμμαχίας» εντασσόταν στο στρατηγικό πλαίσιο της ηγεμόνευσης από μέρους της εργατικής τάξης επί των μεσοαστών διά μέσου της παραχώρησης σε αυτούς του προνομίου να υπάρχουν ως τέτοιοι υπό τον όρο πως θα είναι σύμμαχοι στον αγώνα εναντίον των μονοπωλίων.
Ετσι, η νεοφιλελεύθερη στροφή στη στρατηγική του μεγάλου διεθνούς κεφαλαίου και των δυνάμεων που το στηρίζουν, που χρονολογείται από τα μέσα της δεκαετίας του '70 και που ολοκληρώθηκε περίπου δύο δεκαετίες αργότερα, δεν οφειλόταν τόσο στην ανυπαρξία του «αντίπαλου δέους» - τούτο το τελευταίο άλλωστε έπαψε να υπάρχει αφού είχε ήδη αρχίσει να επικρατεί ο νεοφιλελευθερισμός.
Ισως πιο σημαντικό ρόλο στην εν λόγω στροφή έπαιξε η συνειδητοποίηση από την πλευρά των κυρίαρχων καπιταλιστικών δυνάμεων πως η στήριξη της ηγεμονίας τους διά μέσου κοινωνικο-οικονομικών συμβιβασμών ή «θυσιών» καθίσταται επισφαλής για την ίδια.
Το κοινωνικό κράτος και τα εργατικά κεκτημένα, από παράγοντες εξασφάλισης μιας στοιχειώδους κοινωνικής συνοχής απαραίτητης για την ομαλή λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος, άρχισαν να κρίνονται επικίνδυνα πεδία κοινωνικών διεκδικήσεων και κινητοποιήσεων που δυνάμει θα μπορούσαν να οδηγήσουν έως και την ανατροπή της αστικής επικυριαρχίας.
Η κοινωνική πρόνοια πλέον διατηρείται μόνον ως ανηλεής πειθαρχικός μηχανισμός. Οπως είδαμε πρόσφατα και στη συγκλονιστική ταινία του Κεν Λόουτς, ακόμη και το δικαίωμα στο επίδομα ανεργίας προαπαιτεί αυστηρή συμμόρφωση στο 35ωρο εβδομαδιαίο πρόγραμμα αναζήτησης εργασίας.
Αν όμως η νεοφιλελεύθερη μετάλλαξη του σύγχρονου καπιταλισμού αφαιρεί από την ηγεμονία του το στοιχείο του συμβιβασμού και των «θυσιών» από την πλευρά της άρχουσας τάξης, τούτο βέβαια δεν σημαίνει ότι αρκεί η ηγεμονία της στην καθαρά οικονομική σφαίρα προκειμένου να διατηρείται η καπιταλιστική τάξη πραγμάτων.
Η ίδια η γκραμσιανή έννοια της ηγεμονίας εξ ορισμού περικλείει την ιδεολογική ή «ηθικο-πολιτική» διάσταση – κυρίως αυτήν, αλλιώς περιττεύει ο όρος «ηγεμονία». Ισα ίσα, η ιδεολογική ηγεμονία του καπιταλισμού, τώρα που δεν συνίσταται πλέον στο ηθικο-πολιτικό εκείνο πλαίσιο που επιβάλλει τους κοινωνικο-οικονομικούς «συμβιβασμούς», οφείλει να είναι ακραιφνώς ιδεολογική. Που σημαίνει ότι επαφίεται εξ ολοκλήρου στη σφαίρα της ιδεολογίας το να πείθεται ο κόσμος πως το καπιταλιστικό σύστημα είναι το πλέον επιθυμητό ή, ακόμη καλύτερα, το μόνο εφικτό.
Ποτέ άλλοτε στη νεωτερικότητα δεν είχαμε έναν μαζικό πολιτισμό τόσο ολοκληρωτικά προσανατολισμένο στα καταναλωτικά πρότυπα συμπεριφοράς και στην προβολή του ατομοκεντρικού ανταγωνισμού.
Τούτο δεν είναι απλώς συνέπεια των εγγενών αναγκών της καπιταλιστικής οικονομίας για μακρόπνοο σχεδιασμό, αλλά και το απολύτως απαραίτητο στήριγμα του καπιταλισμού ως συστήματος εξουσίας ιδίως στην παρούσα φάση, όπου δεν έχει άλλον τρόπο να καθίσταται αποδεκτό. Παλιότερα οι αστοί αυτοσαρκάζονταν διαπομπεύοντας τον Σκρουτζ ως καρικατούρα. Τώρα πασχίζουν να πείσουν πως κατά βάθος είμαστε όλοι μικροί Σκρουτζ.
(1) Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks (μτφρ.: Quentin Hoare και Geoffrey Nowell Smith), Λονδίνο: Lawrence & Wishart, 1971, σ.161.
* καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
