Ολόκληρη η ομιλία του Κ. Γαβρόγλου:
Με χαρά και συγκίνηση παραβρίσκομαι σήμερα στο συνέδριο που διοργανώνει η ΕΜΙΑΝ και τα παλαιά μέλη και στελέχη της Νεολαίας της ΕΔΑ για τα 60 χρόνια από την ίδρυσή της. Είναι μια από εκείνες τις εκδηλώσεις που συνδυάζουν το βίωμα του πρωταγωνιστή με τη ματιά του ερευνητή – που βρίσκονται ανάμεσα στην νοσταλγία και τα γεγονότα. Τέτοιες ευκαιρίες δημιουργούν πολύτιμες παρακαταθήκες για το μέλλον, γιατί αποτυπώνουν τη στιγμή που το παρελθόν μετουσιώνεται σε ιστορία.
Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που η ΕΔΑ και η νεολαία της δεν βρίσκονται πια ενεργά στο πολιτικό προσκήνιο. Τα χρόνια πέρασαν και οι πολιτικές εξελίξεις δημιούργησαν τις συνθήκες διαδοχής τους. Μετουσιώθηκαν σε άλλα σχήματα. Με αυτήν την έννοια είναι πια παρελθόν – έχουν περάσει στην ιστορία. Ωστόσο, ακόμη και σήμερα, η αναφορά σε αυτές εξακολουθεί να δημιουργεί ισχυρά συναισθήματα. Εξακολουθεί να συγκινεί ανθρώπους που ανήκουν σε διαφορετικές γενιές. Λειτουργεί ως σημείο αναφοράς, ως κοινή κληρονομιά. Έχει δημιουργήσει γενεαλογίες, που φτάνουν ως τη σημερινή αριστερά. Πώς εξηγείται; Ποιο είναι εκείνο το στοιχείο της ΕΔΑ που εξακολουθεί να κινητοποιεί τόσο έντονα συναισθήματα;
Για να καταλάβουμε το συναισθηματικό φορτίο που συνοδεύει τη νεολαία της ΕΔΑ θα πρέπει να την δούμε στο συνολικό ιστορικό της πλαίσιο. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται εδώ να θυμίσω το βαρύ κλίμα των πρώτων μετεμφυλιακών χρόνων. Το ΚΚΕ είχε διαλυθεί, το ΕΑΜ είχε τεθεί εκτός νόμου και οι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης βρίσκονταν ή στις φυλακές ή στην υπερωρία. Η Γυάρος, η Μακρόνησος, ο Αη-Στράτης, η Λέρος, η Ικαρία, η Αίγινα είχαν γεμίσει με εξόριστους αγωνιστές. Παράλληλα, στις πόλεις και τα χωριά, η μόνιμη απειλή του χωροφύλακα και του χαφιέ δημιουργούσε ένα ασφυκτικό κλίμα καχυποψίας.
Σε αυτές τις συνθήκες, αρχίζει και δημιουργείται σταδιακά, από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, το κίνημα της νεολαίας. Τα αρχικά αιτήματα αναπτύχθηκαν γύρω από το Κυπριακό, από μαθητικές και φοιτητικές διεκδικήσεις, από τη διεκδίκηση της ειρήνης. Πρόκειται για την εποχή γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1950, που η αριστερή νεολαία αρχίζει σιγά σιγά και ανασυγκροτείται. Οι αναφορές στην ΕΠΟΝ της περίοδο αυτή δημιουργούν ευθείες γραμμές σύνδεσης με την εμπειρία της αντίστασης και το πλαίσιο των απαρχών της συγκρότησης της νεολαίας σε διακριτό κοινωνικό υποκείμενο – συγκρότηση που θα ολοκληρωθεί και θα ανθίσει το επόμενο διάστημα.
Σημείο καμπής για τη συγκρότηση της νεολαίας της ΕΔΑ και την μεταμόρφωσή της στο πολιτικό εκείνο σχήμα που θα ενοποιήσει και θα συντονίσει της νεολαιίστικες διεκδικήσεις της δεκαετίας του 1960 ήταν η δολοφονία από το παρακράτος 3 νέων της στο μεγάλο συλλαλητήριο για το Κυπριακό, στις 9 Μαΐου του 1956. Η σκλήρυνση της κρατικής και παρακρατικής τρομοκρατίας που ακολούθησε, η δημιουργία του φοιτητικού τμήματος της Ασφάλειας, και οι εντεινόμενες φυλακίσεις και εξορίες φοιτητών, θα συσπειρώσουν την φοιτητική και εργαζόμενη νεολαία (ιδιαίτερα αυτή που φοιτούσε στα νυχτερινά γυμνάσια). Ταυτόχρονα, η δραστηριοποίηση της νεολαίας της ΕΔΑ στις εκλογές του 1956 και η Α’ Πανελλήνια Συνδιάσκεψη που ακολούθησε θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της συνεργασίας της με της άλλες νεανικές δυνάμεις και θα την αναδείξει σε ενωτικό και συσπειρωτικό παράγοντα για διεκδίκηση λύσεων των προβλημάτων της νεολαίας και εξασφάλιση στοιχειώδους λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών.
Αλλά όταν μιλάμε για νεολαία ΕΔΑ, το μυαλό μας πάει, και δίκαια, στη δεκαετία του 1960. Όχι επειδή η μεταμόρφωσή που πέτυχε στο πολιτικό σκηνικό της δεκαετίας του 1950 ήταν αμελητέα - κάθε άλλο. Το ότι αποτέλεσε τον πόλο μέσα από τον οποίο συγκροτήθηκαν και ακούστηκαν τα αιτήματα της νεολαίας ήταν ρηξικέλευθο όπως είδαμε, ιδιαίτερα στις συνθήκες ανελευθερίας και καταπίεσης του μετεμφυλιακού κράτους. Το μυαλό μας όμως πάει στη δεκαετία του 1960, γιατί τότε η νεολαία της ΕΔΑ μαζικοποιείται, η δυναμική της παρουσία συγκλονίζει το δημόσιο χώρο των πόλεων, τα αιτήματα και οι αναζητήσεις της αλλάζουν το πολιτισμικό τοπίο. Σε πολιτικό επίπεδο, η νεολαία της ΕΔΑ συντάσσεται με τον Ανένδοτο Αγώνα της Ένωσης Κέντρου και της ΕΔΑ με αίτημα τη δημοκρατία. Το ίδιο αίτημα άλλωστε είχε ήδη προωθήσει την προηγούμενη περίοδο στο πλαίσιο των διεκδικήσεων για την παιδεία, με αιχμή το ακαδημαϊκό άσυλο και την αύξηση των δαπανών για την παιδεία. Τώρα το αίτημα για δημοκρατία και το αίτημα για παιδεία συναντώνται και παίρνουν σάρκα και οστά. Στις μεγάλες φοιτητικές κινητοποιήσεις του 1-1-4 αυτό που αιτούνται οι νέοι και οι νέες είναι μια δημοκρατική δωρεάν παιδεία. Η μεταμόρφωση με άλλα λόγια της εικόνας της εκπαίδευσης του τόπου. Είναι η γενιά στην οποία σε μεγάλο βαθμό οφείλουμε την καθιέρωση της καθολικής και δωρεάν δημόσιας παιδείας.
Δεν είναι όμως μόνο τα ελληνικά αιτήματα τα οποία εμπνέουν τους νέους και της νέες της αριστεράς την εποχή εκείνη. Η νεολαία της ΕΔΑ είναι συμπεριληπτική, ο πλούτος της είναι η ποικιλότητα των διαφορετικών τάσεων που την απαρτίζουν. Η κίνηση «Μπέρναρντ Ράσελ», σε γόνιμο διάλογο με τα νεανικά κινήματα ειρήνης της Δυτικής Ευρώπης, είναι μία από αυτές. Το αίτημα για πυρηνικό και γενικό αφοπλισμό και για παγκόσμια ειρήνη εμπνέει τους νέους και της νέες της εποχής. Τότε αρχίζουν και οργανώνονται και οι πρώτες πορείες ειρήνης. Ο Λαμπράκης πρωτοστατεί σε μία από αυτές. Λίγο αργότερα δολοφονείται από το παρακράτος στη Θεσσαλονίκη. Και μετατρέπεται σε σύμβολο, ιδιαίτερα για τη νεολαία. Οι «Λαμπράκηδες» στο εξής είναι αυτή που θα σηκώσουν στους ώμους τους την κληρονομιά της νεολαίας της ΕΔΑ. Είναι οι νέοι και οι νέες που θα περάσουν τα δύσκολα χρόνια από την άνοιξη των αρχών της δεκαετίας του 1960 στα ταραγμένα χρόνια του 1965 και της χούντας.
Φίλες και φίλοι,
Η νεολαία της ΕΔΑ και η νεολαία Λαμπράκη στη συνέχεια ήταν ίσως η πιο φωτεινή αχτίδα των δεκαετιών του 1950-1960. Η άνοιξη που έφεραν, τα αιτήματά τους για ειρήνη, δημοκρατία και παιδεία, αλλά και οι αλλαγές που έφεραν στην καθημερινότητα, επαναπροσδιορίζοντας τις σχέσεις ανάμεσα στις γενιές αλλά και ανάμεσα στα φύλα, είναι αυτές που άνοιξαν τις αναγκαίες ρωγμές στην πέτρινη πραγματικότητα του μετεμφυλιακού κράτους. Είναι οι νέοι που είχαν το θάρρος να σηκώσουν στα χέρια τους το νήμα της κληρονομιάς της Αντίστασης και να το συνδέσουν με τις πιο προοδευτικές αναζητήσεις της νεολαίας σε διεθνές επίπεδο. Ήταν αυτοί τέλος που οραματίστηκαν την Ελλάδα όχι στο περιθώριο της διεθνούς πολιτικής σκηνής, ούτε εγκλωβισμένη στα γεωστρατηγικά παιχνίδια της εποχής, αλλά στο κέντρο των πιο σύγχρονων διεκδικήσεων της εποχής – των διεκδικήσεων για ειρήνη, προκοπή, ζωή. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι από την κληρονομιά της τρεφόμαστε ακόμη και σήμερα. Δεν είναι τυχαίο που την αναγνωρίζουμε όλοι μας, σε όποιο μετερίζι της αριστεράς κι αν έχουμε ταχθεί, ως την κοινή μας αναφορά.
Θα μου επιτρέψετε και μία προσωπική κατάθεση για το πόσο τυχερός αισθάνομαι που γνώρισα τόσους πολλούς και από εσάς, που παίξατε έναν τόσο καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της δικής μου και όχι μόνο πολιτικής κουλτούρας.
