Η τελευταία σας ταινία είναι ήδη επιτυχία όσον αφορά τις κριτικές. Από πού προέκυψε η ιδέα;
Πριν από ένα – δύο χρόνια ο Πολ Λάβερτι, που έγραψε το σενάριο για την ταινία, κι εγώ γινόμασταν διαρκώς αυτήκοοι ιστοριών με ανθρώπους που είχαν υποστεί διάφορους αποκλεισμούς. Η μια ιστορία τρόμου διαδεχόταν την άλλη, ιστορίες για ανθρώπους με αναπηρία που περνούσαν ξανά από επιτροπές και δεν κρίνονταν ως δικαιούχοι επιδόματος, για αξιολογήσεις στις οποίες άρρωστοι άνθρωποι υποχρεώνονταν να αναζητήσουν δουλειά, για αύξηση των συσσιτίων. Σκεφτήκαμε, λοιπόν, ότι ίσως αυτό είναι κάτι για το οποίο θα μπορούσαμε να γυρίσουμε μια ταινία. Κάναμε επ’ αυτού μια μίνι περιοδεία σε πέντε ή έξι πόλεις. Ξεκινήσαμε από τη γενέτειρά μου, το Νανίτον. Την πρώτη κιόλας μέρα πήγαμε σε μια φιλανθρωπική οργάνωση με το όνομα «Doorway» (=είσοδος), όπου γνωρίσαμε ένα νεαρό 19 χρόνων, ο οποίος δεν έπαιρνε επιδόματα πλην του επιδόματος στέγασης. Έκανε διάφορες δουλειές του ποδαριού, από τις οποίες έπαιρνε μαύρα χρήματα στο χέρι. Διέμενε σε ένα δωμάτιο που του παρείχε η οργάνωση, το οποίο ήταν άδειο εκτός από ένα στρώμα στο πάτωμα και ένα ψυγείο, επίσης άδειο, ούτε γάλα ούτε βούτυρο ούτε ψωμί. Τον ρωτήσαμε αν έφτανε στο σημείο να μένει νηστικός και μας είπε ότι την προηγούμενη εβδομάδα δεν είχε φάει για τρεις μέρες. Μας διηγήθηκε την ιστορία ενός φίλου του, που έκανε διάφορες δουλειές μέσω πρακτορείων εξεύρεσης εργασίας και ο οποίος δέχθηκε ένα τηλεφώνημα στις 5 η ώρα το πρωί για μια δουλειά σε μια αποθήκη στην άλλη άκρη της πόλης. Ήταν εκεί στις 6 και του είπαν να περιμένει. Σε μισή ώρα ο υπεύθυνος τον πλησίασε και τον ρώτησε τι περίμενε. Απάντησε ότι τον είχαν καλέσει για δουλειά και τότε ο υπεύθυνος του είπε να επιστρέψει σπίτι του και ότι δεν υπήρχε δουλειά για εκείνη την ημέρα. Σκεφτήκαμε ότι έπρεπε να πούμε κάτι για αυτό.
Ήταν δυσκολότερο να μεταδώσετε αυτήν την ιστορία, που άνθρωποι παλεύουν ενάντια στο σύστημα, από τη δημιουργία μιας ταινίας που περιγράφει μια επαναστατική κατάσταση, στην οποία οι άνθρωποι βρίσκονται στο ζενίθ της δύναμης και της αυτοπεποίσης τους;
Ήταν δυσκολότερο. Χρειάστηκε να κάνουμε μια σειρά επιλογών στους χαρακτήρες. Και ο Πολ και εγώ νοιώθαμε έντονα την ανησυχία ότι η καταστροφή που συνιστά το να σου παίρνουν τα χρήματά σου, να περνάς το όριο της φτώχειας και να υποφέρεις από την απομόνωση και την κατάθλιψη που επιφέρει, μπορεί να συμβεί στον καθένα. Διότι προφανώς το στερεότυπο είναι ότι πρέπει να είσαι εξαρτημένος ή απερίσκεπτος και διάφορα σχετικά. Θελήσαμε, λοιπόν, ο κεντρικός χαρακτήρας να είναι κάποιος με πολλά προσόντα, όχι ένα απομονωμένο άτομο, αλλά κάποιος που δεν θα φανταζόμασταν να του συμβαίνει κάτι τέτοιο. Κατά κάποιο τρόπο η καταγωγή του ή αυτό που του συνέβη να ενέτεινε την τραγωδία. Ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας χαρούμενος τύπος που τα καταφέρνει, όπως και η γυναίκα με την οποία γίνονται φίλοι, να είναι θετικός. Σκεφτήκαμε ότι η αφήγησή μας χρειάζεται μια πιο μακριά γραμμή από ό,τι ενός χαρακτήρα που ξεκινούσε ήδη από τον πάτο.
Δραματοποιεί το κοινό στοιχείο μεταξύ αυτών που βρίσκονται ήδη στον πάτο και αυτών που δεν χρειάστηκε ακόμα να το αντιμετωπίσουν αυτό.
Ακριβώς. Σε συσσίτιο του Νιούκαστλ, όπου επίσης τραβήξαμε υλικό, τον περασμένο χρόνο εξυπηρετούνταν 2.000 άνθρωποι. Πρόκειται για μαχαιριά στην καρδιά της εργατικής τάξης. Δεν πρόκειται για ανθρώπους στην κόψη του ξυραφιού που τους συνέβη μια σημαντική ατυχία. Πρόκειται για ολόκληρο πληθυσμό και μιλάμε απλώς για ένα από τα συσσίτια στο Νιούκαστλ. Νομίζω, λοιπόν, ότι πρόκειται για βαθιά τομή στο βίωμα της εργατικής τάξης.
Ο κινηματογράφος ως μέσο πολιτισμού
Εκπλαγήκατε από την υποδοχή των κριτικών, για παράδειγμα στις Κάνες;
Πράγματι. Όταν βρίσκεσαι κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, προσπαθείς να υποθέσεις ποια θα είναι η υποδοχή, εφόσον προφανώς ακόμα φαντάζεσαι πώς η κάθε σκηνή που γυρίζεις θα συνδεθεί με την άλλη και ελπίζεις ότι αυτό θα έχει αποτέλεσμα. Υπήρχε μια συγκινησιακή ατμόσφαιρα στο συνεργείο, αλλά ποτέ δεν ξέρεις, αφού συνηθίζεις τόσο πολύ το υλικό στη φάση του μοντάζ. Οπότε, ναι εκπλαγήκαμε. Στη δική μας σκέψη ήταν μια μικρή ταινία, μια σφιχτή, σύντομη ιστορία, που γυρίσαμε σε πέντε εβδομάδες περίπου. Το γεγονός ότι συμμετείχε στο φεστιβάλ των Κανών ήταν εκπληκτικό.
Γιατί οι ταινίες σας παίζονται ευρύτερα σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γαλλία, από ό,τι στην Αγγλία;
Οι Γάλλοι έχουν διαφορετική στάση απέναντι στον κινηματογράφο. Κατέχει διαφορετική θέση στον πολιτισμό τους και γίνεται αντιληπτός ως ένα πολιτιστικό μέσο, όπως το θέατρο, η μουσική. Αντίθετα, στην Αγγλία ο κινηματογράφος γίνεται αντιληπτός ως εμπόρευμα.
Κάποιες από τις ταινίες σας, όπως για παράδειγμα «Ο άνεμος χορεύει το κριθάρι», είχαν πολύ διαφορετική υποδοχή στην Αγγλία από ό,τι στην υπόλοιπη Ευρώπη…
Πράγματι, ήταν πολύ διαφορετικά εδώ (σμτ. στην Αγγλία). Η Δεξιά την μίσησε. Mάλιστα, συγκρίθηκε με τις ταινίες της Λένι Ρίφεντσταλ, της προπαγανδίστριας των ναζί. Ένας βουλευτής των Συντηρητικών και αρθρογράφος των «Times» είπε ότι ήμουν χειρότερος προπαγανδιστής από εκείνη. Ο Σάιμον Χέφερ από την «Daily Telegraph» είπε: Δεν έχω δει την ταινία και δεν θέλω να την δω, διότι δεν χρειάζεται να διαβάζω το «Ο αγών μου» για να καταλάβω πόσο ποταπός είναι ο Χίτλερ. Και πρόκειται για σεβαστό αρθρογράφο, που εμφανίζεται συχνά στο BBC και είναι αποδεκτός από το σύστημα.
Προκλήσεις χρηματοδότησης και διανομής
Μόλις πρόσφατα καταστήσατε τις ταινίες διαθέσιμες στο you tube. Γιατί το κάνατε;
Εδώ και αρκετό καιρό υπήρχαν αρκετές παλιότερες ταινίες μου, για τις οποίες οι άνθρωποι αναρωτιόνταν πού μπορούσαν να τις βρουν και κανείς δεν γνώριζε ποιος είχε τα δικαιώματα. Η παραγωγός Ρεμπέκα Ο Μπράιαν σκέφτηκε να τις ανεβάσουμε στο you tube. Άλλωστε, δεν υπήρχε δυνατότητα χρηματικής απολαβής πλέον από αυτές τις ταινίες.
Ένα από τα πράγματα που οι αριστερές συσπειρώσεις, μεταξύ αυτών και οι τροτσκιστικές, φαίνεται να μην τα καταφέρνουν καλά, είναι ο ανθρωπισμός.
Νομίζω ότι αυτό το στοιχείο συνδέεται με το να μπορείς να απολαμβάνεις την κωμωδία. Θυμάμαι τον πατέρα μου να παρακολουθεί κωμικούς με δάκρυα στα μάτια, αστεία για τη φτώχεια, τις σωματικές λειτουργίες, που δεν ήταν ιδιαίτερα εκλεπτυσμένα. Ήταν η ωμή αίσθηση της κωμικότητας της καθημερινής ζωής. Αυτή η γραμμή πηγαίνει πίσω στον Σέξπιρ και διατηρεί μια ισχυρή πορεία εξέλιξης στη λογοτεχνία και τον πολιτισμό μας (σμτ. της Αγγλίας). Η κωμωδία είναι ταξικό ζήτημα, είναι αντιαπολυταρχική.
Όταν κάνετε ακροάσεις με μη επαγγελματίες, φέρουν ένα ιδιαίτερο είδος αυτοπεποίθησης;
Οι ακροάσεις είναι μια μακρά διαδικασία: Ξεκινάμε με μια κουβεντούλα και στη συνέχεια προχωράμε με ένα απλό αυτοσχεδιασμό κι έπειτα με ένα δεύτερο και μέχρι τον τέταρτο – πέμπτο, αποκτούν μια οικειότητα. Το ίδιο κάνουν και κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, δίνουν μια αίσθηση αυθορμητισμού, παρεμβάλλοντας τις δικές τους ατάκες. Όταν είμαστε στο μοντάζ ουσιαστικά κρατάμε ό,τι είναι μέρος του σεναρίου, αλλά οι ηθοποιοί έχουν πετύχει να αισθάνονται ότι η ταινία τους ανήκει.
Πώς πιστεύετε ότι οι σοσιαλιστές κινηματογραφιστές μπορούν να υπερβούν τις προκλήσεις της χρηματοδότησης και της διανομής;
Δεν γνωρίζω την απάντηση σε αυτήν την ερώτηση. Εάν δεν είχαμε σταθεί τυχεροί σε ένα – δύο σημεία, δεν θα είχαμε καταφέρει να κάνουμε ό,τι έχουμε κάνει. Ανά μερικά χρόνια, ένας ή δύο σκηνοθέτες εμφανίζονται και -νομίζω- είναι θέμα τύχης το να βρουν ένα καλό σενάριο και έναν αξιοπρεπή τρόπο να γυρίσουν μια ταινία και έπειτα να την πάνε σε ένα φεστιβάλ, όπου κάποιος μπορεί να την ξεχωρίσει και να την διανείμει. Είναι ο παραδοσιακός τρόπος αλλά είναι τρομερά δύσκολο να τον ολοκληρώσει κάποιος.
Ένα ακόμα πρόβλημα είναι ότι η τεχνολογία έχει αλλάξει και επιτρέπει νέους τρόπους δουλειάς. Για μένα, είναι απαραίτητο να δουλεύω με μια κατάλληλη κάμερα, έναν πραγματικό καμεραμάν που φέρει στη δουλειά τη δική του τεχνική, και ένα συνεργείο όπου ο καθένας κάνει το ίδιο, ώστε να συγκεντρώνονται όλες οι διαφορετικές ικανότητες, πολύ δουλεμένες και ακριβείς. Χρειάζεται ένας μοντέρ με τον οποίο να μοιραζόμαστε την ίδια αίσθηση του ρυθμού και την ίδια ματιά και όλοι να μαθαίνουν ο ένας από τον άλλο. Το να πλάσεις αυτό το σύνολο σε ένα συνεκτικό και ενωμένο όραμα, αποτελεί το έργο της σκηνοθεσίας. Αλλά όλοι αυτοί οι διαφορετικοί άλλοι είναι απαραίτητοι, όπως και μια αξιοπρεπής χρηματοδότηση. Διαφορετικά είναι πολύ δύσκολο. Η νέα τεχνολογία ωθεί τους κινηματογραφιστές να σκέφτονται ότι, αφού έχω παρακολουθήσει μια σχολή κινηματογράφου, μπορώ να κρατάω κάμερα, να τοποθετώ το μικρόφωνο, άρα μπορώ να γυρίσω μια ταινία. Ίσως είμαι παλιομοδίτης, ίσως ένας κινηματογραφιστής μπορεί να κάνει κάτι πραγματικά ξεχωριστό και μοναδικό με αξία ή να κάνει κάτι που να μοιάζει απλώς ερασιτεχνικό. Μερικές φορές βλέπουμε ταινίες που έχουν μια καλή ιδέα, αλλά το σενάριο έχει γραφτεί από τον ίδιο τον σκηνοθέτη, οπότε λείπει η ένταση μεταξύ του σεναριογράφου και του σκηνοθέτη. Συχνά όταν γυρίζουμε, ο Πολ μπορεί να πει: Κοίτα, κάτι σου διαφεύγει εδώ. Ή ο καμεραμάν να πει: Δεν ξέρω αν το πρόσεξες αλλά καθώς αποκρινόταν, τα μάτια του έπαιζαν. Καθώς προσπαθούσα να κάνω λίγο από όλα, δεν το είχα προσέξει. Συνεπώς, η ομάδα χρειάζεται. Η διαδικασία του γραψίματος και της σκηνοθεσίας είναι τα μεγαλύτερα δόγματα του κινηματογράφου.
Μια μοναδική στιγμή στην ιστορία των Εργατικών
Ποια είναι η σημασία, αλλά και τα όρια, της εκλογής του Τζέρεμι Κόρμπιν και πόσο μπορεί να δώσει ώθηση στα συμφέροντα της εργατικής τάξης;
Κατά τη γνώμη μου, πρόκειται για μια στιγμή στην ιστορία του Εργατικού Κόμματος που δεν έχει όμοια. Το κόμμα πάντα είχε ηγέτες που προέρχονταν από τη σοσιαλδημοκρατία. Στις αρχές, ο Ράμσεϊ Μακ Ντόναλντ ήταν ένας δεξιός που εγκατάλειψε τη μεγαλύτερη μάχη, τη γενική απεργία. Τα δυνατά σημεία, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, το κράτος πρόνοιας και όλα τα επιδόματά του εισήχθησαν για να παρέχουν ένα ισχυρό εργατικό δυναμικό, που θα μπορούσε να εκπληρώσει τις οικονομικές απαιτήσεις της εποχής, δηλαδή του καπιταλισμού που χρειαζόταν να ξαναεφεύρει τον εαυτό του. Χρειαζόταν υγιείς εργάτες, στεγασμένους, ασφαλή υποδομή στον τομέα της ενέργειας, της ύδρευσης, των μεταφορών. Όλα αυτά μπορούσαν να επιτευχθούν με δημόσιο έλεγχο, διότι ο ιδιωτικός είχε ήδη αποτύχει πριν τον πόλεμο. Η λειτουργία τους δεν αποσκοπούσε στην εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού, αλλά στην εγκαθίδρυση μιας υποδομής τέτοιας που θα μπορούσε να αποδώσει στις επιχειρήσεις ξανά τη θέση τους.
Ο Τζέρεμι Κόρμπιν, κατά τη γνώμη μου, είναι ο πρώτος που πραγματικά θα υπερασπιστεί τα συμφέροντα της εργατικής τάξης, όταν συγκρούονται με αυτά του κεφαλαίου. Κι αν πρόκειται να εκδιώξει το κεφάλαιο από τις συγκοινωνίες, την υγεία, να επενδύσει σε δημόσιες επιχειρήσεις και υπηρεσίες, αυτό θα αποτελέσει μεγάλο πλήγμα στο κεφάλαιο, σε μια περίοδο που επιχειρεί να διευρύνει την επιρροή του, διότι εμπεριέχει το μηχανισμό που το ωθεί στη διεύρυνση.
Η σοσιαλδημοκρατία απέτυχε
Έχεις παρελθόν στην τροτσκιστική παράδοση και μια συγκεκριμένη πολιτική οπτική είναι διακριτή στις ταινίες σου. Πόσο έντονα αισθάνεσαι ότι η πολιτική σου παιδεία και το παρελθόν σου επηρεάζουν τη δουλειά σου και τις απόψεις σου;
Η πρώιμη ενασχόλησή μου με την αντισταλινιστική αριστερά υπήρξε απολύτως κρίσιμη για το σχηματισμό του τρόπου που βλέπω τον κόσμο. Πίσω, στα μέσα της δεκαετίας του 1960, μια ομάδα από εμάς πηγαίναμε σε συναντήσεις του παλιού Σοσιαλιστικού Εργατικού Συνασπισμού, παρότι ποτέ δεν έγινα μέλος του. Ήταν σαφές στις απαιτήσεις αυτής της ομάδας ότι για να θεωρείσαι σοβαρός στην ενασχόλησή σου με την πολιτική χρειαζόταν να διαβάσεις τα βασικά κείμενα του σοσιαλισμού. Διαβάζαμε ένα κείμενο και στη συνέχεια το συζητάγαμε τις Παρασκευές, κάναμε ερωτήσεις και εν τέλει το κατανοούσαμε. Οργανωτικά θεωρώ ότι υπήρχαν αρκετά προβλήματα σε όλες αυτές τις αριστερές συσπειρώσεις και η πολιτική στην πράξη είχε επίσης πολλά προβλήματα. Ωστόσο, υπήρχε μια διανοητική εγρήγορση, σύμφωνα με την οποία ερευνούσαμε την ιστορία και τις δυνάμεις στο εσωτερικό της κοινωνίας που μπορούσαν να φέρουν αλλαγή. Αυτό ήταν κάτι πολύ σημαντικό και επέδρασε στα θέματα που επιλέγουμε στις ταινίες μας.
Όταν μελετάς την ιστορία του εργατικού κινήματος τα τελευταία 150 χρόνια, πού μπορείς να διαφωνήσεις με την τροτσκιστική προσέγγιση; Είναι σαφές ότι οι σοσιαλδημοκράτες μας άφησαν τεράστια ανεργία, φτώχεια, συσσίτια, γιγάντιες ανισότητες και καταστροφή του περιβάλλοντος. Οπότε απέτυχαν. Προφανώς δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε τους βαρβάρους που υφάρπαξαν τη ρωσική επανάσταση και δολοφόνησαν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Όμως, μπορούμε να υποστηρίξουμε αυτούς τους ανθρώπους που αντιστάθηκαν και στις δύο περιπτώσεις, που διατήρησαν τη βασική ανάλυση ότι ο καπιταλισμός παράγει τάξεις με αντικρουόμενα συμφέροντα και ότι, εάν πρόκειται να ζήσουμε μια αξιοπρεπή ζωή, αυτό θα συμβεί όταν ο καθένας θα έχει δικαίωμα να συνεισφέρει στην κοινωνία, ο καθένας θα μπορεί να επωφεληθεί από την τεχνολογία, να έχει τροφή, στέγη. Είναι η αντισταλινιστική αριστερά, που διαφοροποιεί τον εαυτό της από τους σοσιαλδημοκράτες, η οποία λέει ότι ο μόνος τρόπος να καταφέρουμε πρόοδο είναι αν συγκεντρώσουμε τα ψίχουλα από το καπιταλιστικό τραπέζι.
