Χάρη στη γνωμοδότηση του Συμβουλίου Επικρατείας, θα αποφύγουμε το ενδεχόμενο να δούμε στη Γαλλία μια αστυνομία ηθών, επιφορτισμένη να εξαναγκάζει τις γυναίκες, όχι να φορούν τη μπούρκα, αλλά να τη βγάζουν. Η άσκηση των ελευθεριών πρέπει, στο μέτρο του δυνατού, να τίθεται σε προτεραιότητα έναντι των επιταγών της δημόσιας τάξης, οι οποίες εξ ορισμού τις περιορίζουν. Στη δημοκρατία, τα δικαιώματα των γυναικών εκπορεύονται από τη δική τους απόφαση και όχι από ένα πλέγμα ερμηνειών, που το κολλάμε σαν ταμπέλα στις συμπεριφορές τους, για να τις «εξαναγκάσουμε να είναι ελεύθερες». Ο κοσμικός χαρακτήρας είναι υποχρέωση ουδετερότητας του Κράτους απέναντι στους πολίτες και όχι ιδεολογική υποχρέωση των πολιτών προς το Κράτος.
Θεωρώ, όπως και πολλοί άλλοι, ότι οι εκδηλώσεις αυτές έχουν θεμελιώδη χαρακτήρα. Επειδή βάζουν τέλος στην απόπειρα εκμετάλλευσης των συναισθημάτων, που γέννησαν οι αλλεπάλληλες επιθέσεις, οι οποίες διαπράχθηκαν στο όνομα του Ισλάμ, συνδυάζοντας τον κοσμικό χαρακτήρα του φονταμενταλισμού με μια στρατηγική έξαρσης του εθνικισμού, θα πυροδοτήσουν κύμα αντεπιθέσεων. Σημαντικότερη απ’ ό,τι ο ανταρτοπόλεμος κάποιων εκλεγμένων εναντίον του δικαστικού συστήματος, θα είναι η πρόταση νομοθετημάτων, που θα κάνουν ένα ακόμη βήμα προς την κατεύθυνση της απαγόρευσης συμβόλων συγκεκριμένης θρησκευτικής λατρείας σε δημόσιους χώρους. Ωστόσο το διακύβευμα θα είναι μεγάλο, γιατί καθίσταται σαφές ότι ένα τέτοιο νομοθέτημα δεν απαιτεί απλώς συνταγματική αναθεώρηση, αλλά σηματοδοτεί την παρέκκλιση από το Κράτος δικαίου σ’ ένα Κράτος προσωρινής αναστολής των συνταγματικών δικαιωμάτων.
Μια γενεαλογική έρευνα του κοσμικισμού
Το ίδιο σημαντικός είναι και ο αντίκτυπος όσον αφορά τη σύλληψη και τη θεσμοθέτηση του κοσμικού κράτους. Εδώ όμως ανακύπτει σταδιακά και μια δυσκολία, που προϋποθέτει φιλοσοφική τεκμηρίωση. Είναι αναγκαία μια «γενεαλογική» έρευνα του τι υπήρξε ο κοσμικισμός για τη Γαλλία και σε τι είναι έτοιμος να μεταμορφωθεί στην παρούσα φάση. Και, πάνω σ’ αυτή τη βάση, πρέπει να επιχειρηματολογήσουμε γι’ αυτό που πρέπει να διατηρηθεί, να παραταθεί ή να αποκατασταθεί, αλλά και να αναμορφωθεί κατά τρόπο, ώστε η έννοια της αρχής να μην καθίσταται συνώνυμη του αντιθέτου της.
Ιστορικά, η ιδέα του κοσμικού κράτους στη Γαλλία μοιράζεται ανάμεσα σε δύο αντιλήψεις που, τόσο η μία όσο και η άλλη, προέκυψαν από την μακραίωνη σύγκρουση μεταξύ καθολικισμού και δημοκρατισμού. Ο Ρεζί Ντεμπραί τις είχε βαφτίσει «ρεπουμπλικανική» και «δημοκρατική», ωστόσο αυτή η επιλογή δεν είναι επαρκής, αφού δημοκρατικά στοιχεία υπάρχουν και στις δύο, και τόσο η μία όσο και η άλλη εκπορεύονται από την ρεπουμπλικανική παράδοση. Θα έλεγα πως η πρώτη, που έλκει τη μακρινή καταγωγή της από τον Χομπς, έχει έναν χαρακτήρα κρατισμού και «αυταρχισμού», ενώ η δεύτερη, που προέρχεται εν μέρει από τις αντιλήψεις του Λοκ, είναι φιλελεύθερη και μάλιστα με κάποιες τάσεις «ελευθεριότητας». Η πρώτη εμπεριέχει το κοσμικό κράτος ως ουσιώδες τμήμα της «κανονιστικής» πρωτοκαθεδρίας της δημόσιας τάξης στις δραστηριότητες και τις απόψεις των ατόμων, η δεύτερη αναγορεύει την κοινωνία των πολιτών, από την οποία απορρέουν οι ελευθερίες της συνείδησης και της έκφρασης, σε πρωταρχικό κανόνα, τον οποίο το Κράτος οφείλει να υπηρετεί και να διαφυλάσσει. Ο νόμος περί διαχωρισμού του 1905 δεν σηματοδότησε τόσο την νίκη της δεύτερης επί της πρώτης, όσο μια βελτίωση των αντικληρικών σχεδίων περί «ενίσχυσης του κοσμικού χαρακτήρα της κοινωνίας» με όπλο την εγγύηση των ατομικών και συλλογικών ελευθεριών, πράγμα που μας επιτρέπει όντως να επικαλούμαστε κάθε φορά την απειλή που αντιμετωπίζει το κοσμικό κράτος στον πυρήνα της ύπαρξής του, ή στον δημοκρατικό χαρακτήρα του.
Η αφομοίωση εμπεριέχει τον αποκλεισμό
Αντίθετα με τις απόψεις εξαίρετων σχολιαστών, δεν πιστεύω πως ο «κοσμικός χαρακτήρας της ταυτότητας», το πρόγραμμα του οποίου βλέπουμε σήμερα να αναπτύσσεται εκ δεξιών και εξ αριστερών της πολιτικής σκακιέρας, αντιπροσωπεύει μια απλή έμφαση αυτού που κληρονομήσαμε από τον Χομπς ή την εκδίκηση της άποψής του επί της φιλελεύθερης ερμηνείας. Κατανοώ τα επιχειρήματα με τα οποία πριμοδοτήθηκε η ενορχήστρωση μιας δικανικής, ηθικής, παιδαγωγικής αντίληψης της δημόσιας εξουσίας, καθώς και η διολίσθησή της προς την ιδέα μιας «τάξης αξιών», που βαφτίστηκαν ρεπουμπλικανικές ή κοσμικές, αλλά στην πραγματικότητα είναι εθνικιστικές και ισλαμοφοβικές. Θεωρώ πως αυτό που παρήχθη εν τέλει ήταν κάτι σαν μετάλλαξη.
Η συμβολική εξίσωση που διέπει τον κοσμικό χαρακτήρα της ταυτότητας πρέπει, στην πραγματικότητα, να αναμορφωθεί σε όλο της το εύρος: αυτό που πρεσβεύει είναι ότι η ταυτότητα της Δημοκρατίας εδράζεται στον κοσμικό χαρακτήρα της και, συνακόλουθα, ότι ο κοσμικισμός πρέπει να υπηρετεί την κοινωνική αφομοίωση των ξένων πληθυσμών (πράγμα που, στην ουσία, υπονοεί τους προερχόμενους από τις πρώην αποικίες), για τους οποίους υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο, λόγω των θρησκευτικών πεποιθήσεών τους, να αποτελέσουν «ξένο σώμα» στους κόλπους του έθνους. Η έμμονη ιδέα να αντιταχθεί πάση θυσία στον «κοινοτισμό», οδηγεί, λοιπόν, στην οικοδόμηση (μέσω «αξιών», αλλά και κανόνων και πολιτιστικών απαγορεύσεων) ενός κοινοτισμού του Κράτους. Ωστόσο υπάρχει κάτι πολύ σοβαρότερο, ιδίως στην παρούσα συγκυρία: το συμμετρικό, ή το αντεστραμμένο συνώνυμο της κοινωνικής αφομοίωσης είναι η πολιτισμική αφομοίωση. Αλλά η έννοια αυτή είναι η αιχμή του δόρατος της ιδεολογικής επίθεσης του ισλαμικού φονταμενταλισμού, ο οποίος αποκηρύσσει την επικυριαρχία του «χριστιανικού» και «κοσμικού» πολιτισμού επί των μουσουλμανικών κοινοτήτων της Ευρώπης (και επί των «εκσυγχρονισμένων» Αραβο-μουσουλμανικών κοινωνιών), χρησιμοποιώντας τον ενίοτε ως επιχείρημα υπέρ της νομιμοποίησης της τζιχάντ, όπως διαβάζουμε σε διάφορες ιστοσελίδες στο Ίντερνετ. Η οικοδόμηση του κοσμικού κράτους ως συλλογικής, εθνικής ταυτότητας, που εδράζεται στην ιδέα ότι η Δημοκρατία προϋποθέτει την αφομοίωση (και όχι απλώς την ένταξη στην κοινωνική ζωή και την εκπλήρωση κοινωνικών υποχρεώσεων), διολισθαίνει λοιπόν προς ένα σενάριο μιμητικής αντιπαλότητας με τον ολοκληρωτισμό, απέναντι στον οποίο, την ίδια στιγμή, η γαλλική πολιτεία επιχειρεί να οχυρωθεί. Το λιγότερο που μπορεί κανείς να πει για ένα τέτοιο οικοδόμημα είναι ότι δεν πρόκειται να χρησιμεύσει ούτε στην κατανόηση της φύσης των κινδύνων, αλλά ούτε, αφού«βρισκόμαστε σε πόλεμο», στη σφυρηλάτηση της αλληλεγγύης μεταξύ των πολιτών.
Κοσμικισμός στα όρια ενός κληρικαλισμού
Βεβαίως, το ξύπνημα αυτού του «τέρατος», που αποτελεί ο κοσμικός χαρακτήρας της ταυτότητας, δεν είναι ένα φαινόμενο που μπορεί να απομονωθεί από τις διάφορες τάσεις υποτροπής των εθνικισμών και «σύγκρουσης των πολιτισμών», που, σε συνδυασμό με ακραίες βιαιότητες, διαδραματίζονται στο σύγχρονο κόσμο. Ωστόσο, η «γαλλική» εκδοχή είναι συγκεκριμένη. Μας συγκλονίζει βαθιά, γιατί επιχειρεί να αντιστρέψει την πολιτική λειτουργία μιας αρχής, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πολιτική μας ιστορία: κατά μια έννοια, ένας κάποιος κοσμικισμός κατέλαβε τη θέση που κατείχε άλλοτε ένας κάποιος κληρικαλισμός. Οι αντιδράσεις μας είναι ζωτικής σημασίας. Πρέπει, όμως, να καταλάβουμε τι συμβαίνει, να χαράξουμε νέα «όρια», και να πάψουμε να πολεμάμε με τον ίδιο τρόπο τις μάχες του παρελθόντος.
*Φιλόσοφος, συγγραφέας του Saeculum. Θρησκεία, πολιτισμός, ιδεολογία (Εκδόσεις Galilée 2012)
Μετάφραση από τη Liberation: Βίκυ Δέμου
