Σε μια διάλεξη του Τούρκου καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης Χακάν Γιλμάζ στο Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς το 2005**, διατυπωνόταν μια μάλλον αισιόδοξη εκτίμηση για την πρόσφατη τότε άνοδο στην εξουσία του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) και του Ταγίπ Ερντογάν: Με την προϋπόθεση ότι ξεκινούσαν οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση τους προσεχείς μήνες -πράγμα που δεν συνέβη-, θα μπορούσε να σταθεροποιηθεί μια πιο δημοκρατική και πιο φιλελεύθερη ατμόσφαιρα στην τουρκική πολιτική και το AKP να οικοδομήσει την ευρεία συναίνεση που χρειαζόταν για να ενσωματώσει τη μουσουλμανική ταυτότητα στη δημόσια σφαίρα της Τουρκίας.
Η άνοδος στην εξουσία ενός μετριοπαθούς και δημοκρατικού ισλαμικού κόμματος ήταν πράγματι το απαραίτητο βήμα εκδημοκρατισμού της Τουρκίας. Διαχρονικά πλειοψηφικό ρεύμα, το πολιτικό ισλάμ βρισκόταν στο περιθώριο της πολιτικής και οι πολιτικές εκπροσωπήσεις του καταστέλλονταν βίαια. Ο αυταρχικός εκσυγχρονισμός της Τουρκίας και η βίαιη εκκοσμίκευση του κράτους ηγεμόνευαν μεταξύ των μεσαίων τάξεων των αστικών κέντρων της Δυτικής Τουρκίας. Ο εκδημοκρατισμός της Τουρκίας όμως περνούσε από τη συμπερίληψη στην πολιτική των λαϊκών μαζών της Ανατολίας, των ανθρώπων της υπαίθρου, των ευσεβών μουσουλμάνων στις μεγάλες πόλεις και τα χωριά, όλων εκείνων που προσβάλλονταν βαθύτατα από την καταπίεση και την περιφρόνηση της πίστης τους και των αξιών τους. Αυτός ο κόσμος εισέβαλε στην πολιτική και απέκτησε φωνή και εκπροσώπηση μέσω του AKP και του Ερντογάν. Μαζί με την αλματώδη οικονομική ανάπτυξη και η τουρκική δημοκρατία φαινόταν να κάνει μεγάλες προόδους, με τον περιορισμό του ρόλου του στρατού, την περιθωριοποίηση του κεμαλικού κατεστημένου, την ισχυροποίηση μιας εξουσίας αμιγώς πολιτικής και κοινοβουλευτικής, που στηριζόταν σε ένα κόμμα με ισχυρότατη λαϊκή βάση και νομιμοποιούνταν με συνεχείς εκλογικούς θριάμβους.
Ακόμα και ο αυταρχικός εκφυλισμός των κυβερνήσεων του AKP των τελευταίων χρόνων, η απίστευτη διαφθορά, κάποιες οπισθοδρομικές μεταρρυθμίσεις, η σταδιακή προεδροποίηση του πολιτεύματος δεν μπορούσαν να κρύψουν τη μεταμόρφωση της τουρκικής δημοκρατίας. Το παλαιό πολιτικό προσωπικό όλων των κομμάτων αποσύρθηκε, ενώ με τη σκοτεινή εξαίρεση του MHP (του κόμματος των γκρίζων λύκων), η αντιπολίτευση είχε μπει σε ένα δρόμο ανανέωσης και ανασυγκρότησης. Το παραδοσιακό κεμαλικό CHP, έχοντας χάσει τόσο τις προσβάσεις του στον κρατικό μηχανισμό όσο και την ταύτισή του με τις πιο απεχθείς πλευρές της κεμαλικής ελίτ, προσπαθούσε να γίνει ένα «κανονικό» σοσιαλδημοκρατικό κόμμα με πρότυπο τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά κόμματα. Ενώ η νέα διαρρύθμιση του πολιτικού τοπίου έφερε στο προσκήνιο την πιο ελπιδοφόρα εξέλιξη στην τουρκική πολιτική τα τελευταία χρόνια: το αριστερό Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών, κόμμα που το αγκάλιασαν όχι μόνο οι Κούρδοι, αλλά και όλοι οι Τούρκοι αριστεροί, προοδευτικοί πολίτες και ακτιβιστές για τα δικαιώματα των μειονοτήτων και των ομοφυλοφίλων. Στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις του 2015, παρά την καταπίεση και τον εκφοβισμό, το HDP πήρε 13,12% και 10,75% των ψήφων, με τους μισούς υποψήφιους βουλευτές να είναι γυναίκες και τοποθετώντας μάλιστα δύο υπουργούς σε υπηρεσιακή κυβέρνηση. Η τουρκική κοινωνία ζούσε μια δημοκρατική άνθιση: την είδαμε και στην εκπληκτική κινητοποίηση της νεολαίας στο πάρκο Γκεζί ενάντια στην κυβέρνηση του Ερντογάν.
Αυτή λοιπόν η πορεία εκδημοκρατισμού της τουρκικής κοινωνίας που μπορούσε να καταστήσει την Τουρκία ένα λαμπρό παράδειγμα δημοκρατίας και δικαιωμάτων στη Μέση Ανατολή, δέχτηκε ισχυρά πλήγματα τα τελευταία χρόνια από τον άνθρωπο που θέλοντας και μη την είχε εγκαινιάσει. Η ρήξη με τον Φετουλάχ Γκιουλέν το 2013, που φαίνεται πως πρέσβευε μια πιο μετριοπαθή και ήπια εκδοχή του πολιτικού ισλάμ από τον Ερντογάν, υπήρξε καθοριστική - χωρίς να υποτιμούμε τη σκληρή σύγκρουση πελατειακών μηχανισμών που συνόδευε αυτή τη ρήξη.
Τα πράγματα χειροτέρεψαν γρήγορα: Πραγματικός εμφύλιος στις κουρδικές περιοχές, ενίσχυση της καταστολής παντού, ανάμιξη στον συριακό εμφύλιο στο πλευρό εξτρεμιστικών στοιχείων, πολύνεκρες ισλαμικές επιθέσεις στις πόλεις της Τουρκίας.
Το πραξικόπημα και η αυταρχική και αντιδημοκρατική απάντηση του Ερντογάν και του κόμματός του είναι η αποκορύφωση μιας διαδικασίας που απειλεί να ακυρώσει τον εκδημοκρατισμό και την πολιτική άνθιση της τουρκικής κοινωνίας των τελευταίων ετών, αυτήν ακριβώς που θαυμάσαμε και στην -πρωτοφανή για την Τουρκία- θαρραλέα λαϊκή αντίδραση ενάντια στα τανκς των πραξικοπηματιών.
** Βλέπε Χακάν Γιλμάζ, Ο τουρκικός συντηρητισμός και η ιδέα της Ευρώπης, Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, σειρά «Παρεμβάσεις».
* Ο Χρίστος Κανελλόπουλος είναι πολιτικός επιστήμονας και μέλος της Γραμματείας του Τμήματος Ευρωπαϊκής Πολιτικής
