«Αν ένας άνθρωπος χάσει την πολιτική του υπόσταση, θα έπρεπε, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των φυσικών και αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων του, να βρεθεί κάτω από την προστασία τους. Στην πραγματικότητα το αντίθετο συμβαίνει. Ενας άνθρωπος που δεν είναι τίποτε παραπάνω από άνθρωπος έχει χάσει εκείνες τις ιδιότητες που κάνουν τους άλλους να τον αντιμετωπίζουν σαν συνάνθρωπο».

Αυτά έγραφε η μεγάλη φιλόσοφος Χάνα Αρεντ στο βιβλίο της «Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού». Αναφερόταν στην τραγική μοίρα των εθνοτικών μειονοτήτων στις δεκαετίες των ’20 και ’30 μετά τη διάλυση της Οθωμανικής και Αυστρο-Ουγγρικής Αυτοκρατορίας.

Η νεωτερική πολιτειακή αρχή ότι κάθε έθνος πρέπει να έχει το κράτος του και κάθε κράτος μία κυρίαρχη εθνότητα οδήγησε στη δημιουργία μειονοτήτων που δεν ήταν πια ευπρόσδεκτες στους τόπους που είχαν ζήσει για αιώνες.

Ετσι, είχαμε τις ανταλλαγές πληθυσμών και, όταν δεν υπήρχε πατρίδα να τους δεχτεί, μεγάλες ομάδες ανθρώπων χωρίς υπηκοότητα άρχιζαν να περιφέρονται στα Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη ψάχνοντας να βρουν μέρος εγκατάστασης.

Η Γερμανοεβραία Αρεντ, που ήταν και η ίδια πρόσφυγας στην Αμερική, περιγράφει με τα πιο μελανά χρώματα την αντιμετώπιση των περιπλανώμενων μειονοτήτων χωρίς πατρίδα, διαβατήρια και ταυτότητες.

Κανένα κράτος δεν δέχεται τους ανθρώπους αυτούς, κανένας νόμος δεν τους προστατεύει, κανένας εθνοτικά καθαρός λαός δεν τους θέλει κοντά του, λέει.

Τα ίδια συμβαίνουν σήμερα με τους πρόσφυγες από δικτατορίες, πολέμους, αγριότητες, αρχαίες και νέες εχθρότητες.

Υπάρχουν, βέβαια, σήμερα οι Συνθήκες της Γενεύης για τα δικαιώματα των προσφύγων, οι διακηρύξεις και συμβάσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι επιτροπές και οι αρμοστείες για τους πρόσφυγες, θα μου πείτε.

Εντούτοις, η αντιμετώπιση πολλών κυβερνήσεων και της Ευρωπαϊκής Ενωσης στους σύγχρονους περιπλανώμενους πληθυσμούς δεν είναι καλύτερη.

Ακόμη και οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα είχαν περισσότερα δικαιώματα από τους ανθρώπους χωρίς πατρίδα, προσθέτει η Αρεντ στο περιγραφικό και προφητικό της κείμενο.

Τα αφεντικά τους είχαν υποχρέωση να τους παρέχουν φαγητό και στέγη, να μην τους εξαντλούν στη δουλειά, να τους παρέχουν βασική περίθαλψη. Τίποτε από αυτά δεν είχαν οι μειονότητες του Μεσοπολέμου και οι σημερινοί πρόσφυγες.

Αλλά, όπως μας λέει στη διαλεκτική αφέντη και δούλου ο φιλόσοφος Χέγκελ, ο αφέντης κατακτά τη θέση του φτάνοντας μέχρι το τέρμα στον αγώνα για αναγνώριση, ρισκάροντας ακόμα και τη ζωή του.

Στο σημείο αυτό ο δούλος, που φοβάται για τη ζωή του, συνθηκολογεί και αποδέχεται την υποτέλειά του.

Οι πρόσφυγες αντιστρέφουν τη διαλεκτική. Μεταξύ δικτατόρων, πολέμων, δουλεμπόρων και κανονιοφόρων βρίσκουν παρηγοριά στην ελευθερία του ρίσκου.

Αποτελούν το «σημείο μηδέν» της ανθρωπότητας, οιονεί δούλοι που ρισκάρουν τη ζωή τους για να αποκτήσουν ζωή, για να επιβιώσουν.

Μπαρκάρουν στα σαπιοκάραβα προς τη Λέσβο, παίρνουν τον δρόμο προς τα βόρεια με βροχή και με κρύο, ένα ατέλειωτο ανθρώπινο φίδι που βαδίζει αποφασισμένο προς τη φαντασιακή γη της επαγγελίας του αλλά θυμίζει εικόνες από γενοκτονίες και εθνοκαθάρσεις.

Βρέθηκα την περασμένη εβδομάδα στο Ευρωκοινοβούλιο σε μια συζήτηση για το προσφυγικό με ειδική αναφορά στα Δυτικά Βαλκάνια.

Ηταν η πρώτη μου συμμετοχή στα τραπέζια της Ευρώπης και οι εντυπώσεις μου επιβεβαίωσαν ανησυχίες που είχα αποκτήσει σε βιβλιοθήκες και επιστημονικά συνέδρια.

Οι κυβερνήσεις βόρειων χωρών και ένα αυξανόμενο κομμάτι της γερμανικής Δεξιάς και της κοινής γνώμης αντιμετωπίζουν τους πρόσφυγες σαν εχθρούς και εισβολείς.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση και η Ελλάδα, ως συνοροφύλακάς της, πρέπει να αποτρέψουν την είσοδό τους, να απωθήσουν με κάθε τρόπο τους επικίνδυνους αυτούς εισβολείς.

Ετσι, σε παρεμβάσεις βουλευτών και κυβερνήσεων, σε συζητήσεις και γεύματα, η έμφαση δεν ήταν στα βάσανα των προσφύγων ή στις νομικές και ηθικές υποχρεώσεις των Ευρωπαίων, αλλά στους εγκληματίες διακινητές και στους αποτρόπαιους «οικονομικούς μετανάστες».

Οπως έλεγε πάλι η Αρεντ, «ο κόσμος δεν βρίσκει τίποτε ιερό στην αφηρημένη γύμνια της ανθρώπινης κατάστασης».

Η Ευρωπαϊκή Ενωση προχωράει στα τυφλά προς την καταστροφή. Η συνεχιζόμενη λιτότητα, οι προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές και η άνοδος της Ακροδεξιάς και του ευρωσκεπτικισμού οδηγούν σε μια σύνθετη υπαρξιακή κρίση, σ’ έναν συνδυασμό παραγόντων που οδηγούν στην τέλεια καταιγίδα και το τέλος της Ε.Ε. όπως την ξέρουμε.

Η λιτότητα και οι καταστροφικές της συνέπειες συνεχίζονται με έναν ιδεολογικό φανατισμό που ξεπερνάει τις χειρότερες εξάρσεις θρησκευτικής ιδεοληψίας.

Οι πολιτικές αυτές θα σταματήσουν μόνον όταν αριστερές κυβερνήσεις στην Πορτογαλία, την Ισπανία, την Ιρλανδία, αργότερα στην Ιταλία και τη Γαλλία επιβάλουν αλλαγή ρότας.

Τα σημάδια είναι ενθαρρυντικά. Ο νεοφιλελευθερισμός έφτασε στο ψηλότερο σημείο κυριαρχίας του τα προηγούμενα πέντε χρόνια και έχει αρχίσει να υποχωρεί.

Η πρώτη φορά Αριστερά της Ελλάδας ήταν συμβολική αυτής της παρακμής. Η Πορτογαλία, δεύτερη χώρα Αριστερά, δείχνει ότι η Ελλάδα δεν ήταν εξαίρεση.

Αλλοι ακολουθούν και είναι μεγάλη η ευθύνη της Ελλάδας να συντονίσει ευρωπαϊκά κινήματα και κόμματα σ’ αυτήν την κατεύθυνση.

Αλλά θα είναι το προσφυγικό που θα αποτελέσει το πρώτο και συμβολικό σημείο ρήξης μεταξύ των δεξιών και των προοδευτικών δυνάμεων και ιδεών. Στην πλάτη των προσφύγων θα οριστεί τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος και τι Ευρωπαίος τον 21ο αιώνα.

Κάθε ιστορική εποχή έχει χρησιμοποιήσει τον δικό της (φιλοσοφικό ή εμπειρικό) ορισμό της ανθρωπότητας για να διαχωρίσει τους κυρίαρχους, τους υποτελείς και τους αποκλεισμένους.

Εκείνοι που δεν μιλάνε τη γλώσσα μας, δεν μοιράζονται τη θρησκεία μας, ανήκουν στη λάθος τάξη, έχουν λάθος φύλο, χρώμα ή σεξουαλικότητα μένουν πάντα έξω από την «ανθρωπότητα», όπως ορίζεται στην κάθε εποχή.

Ολες οι παλιές κατηγορίες αποκλεισμού παραμένουν ενεργές σήμερα. Εχουν προστεθεί σ’ αυτές οι πρόσφυγες, οι «οικονομικοί μετανάστες», οι απόβλητοι του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού.

Η ανθρώπινη ιδιότητα δεν αποτελεί το κανονιστικό θεμέλιο των δικαιωμάτων. Το νόημα της ανθρωπότητας είναι αποτέλεσμα ιδεολογικής διαπάλης και πολιτικών μαχών, που επεκτείνουν τα δικαιώματα σε κάποιες κατηγορίες (κάνοντας τα μέλη τους περισσότερο «ανθρώπους») και τα περιορίζουν από άλλες.

Τα ανθρώπινα δικαιώματα λοιπόν δεν «ανήκουν» στους ανθρώπους. Αντίθετα, συνιστούν μια διαβαθμισμένη «ανθρωπότητα», με πλήρεις ανθρώπους στο ένα άκρο και τους αποκλεισμένους στο άλλο.

Η αντιμετώπιση των προσφύγων θα κρίνει αν αξίζει η Ενωση να επιβιώσει με την τωρινή της μορφή.

Το άρθρο γράφτηκε πριν από τη βάρβαρη επίθεση στο Παρίσι. Η υποχρέωσή μας να υπερασπιστούμε τη δημοκρατία, τις αρχές και την ιδέα της Ευρώπης γίνεται ακόμη πιο κρίσιμη και επείγουσα.

*Ο Κώστας Δουζίνας είναι βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και καθηγητής Πολιτικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου