Στη διάρκεια της συζήτησης για τα ΜΜΕ, η Βουλή ασχολήθηκε επιφανειακά με τον «ελέφαντα στο δωμάτιο»: τη σχέση ΜΜΕ και δημοκρατίας. Η αλληλεξάρτηση και η διαπλοκή αναφέρθηκαν από όλες τις πλευρές, αλλά οι συμβολικές αναφορές δεν αναιρούν την ανάγκη να εξετάσουμε βαθύτερα τη σχέση.

Τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής οργάνωσης και της πολιτικής εκπροσώπησης. Αλλά η κατανόηση της σχέσης εξαρτάται από τη θεωρητική άποψη περί δημοκρατίας.

Για τη φιλελεύθερη θεωρία, η ελευθερία της ιδιοκτησίας και του λόγου αποτελούν ύψιστες αρχές. Η δημοκρατία παρουσιάζεται σαν αγοραίος ανταγωνισμός μεταξύ ομάδων συμφερόντων και κέντρων εξουσίας. Ο δημοκρατικός ανταγωνισμός κορυφώνεται στις εκλογές, στις οποίες ο λαός επιλέγει και επιβραβεύει ένα κόμμα ή ομάδα συμφερόντων.

Την ίδια λογική ακολουθούν και τα ΜΜΕ. Αποτελούν κατ’ αρχήν επιχειρήσεις που βγάζουν το προϊόν τους στην αγορά, όπως κάθε εμπορική δραστηριότητα. Βέβαια το ενημερωτικό και ψυχαγωγικό τους περιεχόμενο διαφοροποιεί τα ΜΜΕ. Η λειτουργία τους υπηρετεί την ελευθερία λόγου και έκφρασης. Στην «αγορά ιδεών» που δημιουργούν τα ΜΜΕ, πολιτικές και ιδεολογικές απόψεις «ανταγωνίζονται» και οι θεατές-ακροατές επιλέγουν μέσο και ιδέες.

Σ’ αυτήν τη λογική, η ελευθερία έκφρασης των μιντιαρχών και των ολιγαρχών είναι ταυτόσημη με την ελευθερία του πολίτη να λέει τη γνώμη του στην πλατεία του χωριού ή στο καφενείο. Αλλά η οικονομική εξουσία και η ιδεολογική επιρροή των ΜΜΕ δεν έχει καμία σχέση με τη δυνατότητα του πολίτη να εκφράζεται και να πληροφορείται. Η συνταγματική και πολιτική θεωρία δεν αντιμετωπίζει πια το κράτος ως τη μεγαλύτερη απειλή του ελεύθερου Τύπου, παρ’ ότι η προληπτική λογοκρισία παραμένει μόνιμος φόβος.

Αυτή προέρχεται από τους μιντιάρχες και ολιγάρχες που ελέγχουν εφημερίδες και κανάλια και αποφασίζουν τι μπαίνει και τι όχι στην «αγορά» των ιδεών.

Το φιλελεύθερο μοντέλο ακολουθείται σε μεγάλο βαθμό στη Βόρεια Αμερική και τη Βρετανία. Οι νεοφιλελεύθεροι λοιδορούν τα δημόσια ΜΜΕ, περιορίζουν τις ρυθμιστικές αρχές, ανάγουν την ακροαματικότητα σε αποκλειστικό κριτήριο επιτυχίας.

Ο αρχιβαρόνος των αγγλόφωνων ΜΜΕ Ρούπερτ Μέρντοχ, στον οποίο ανήκουν οι «Times», η «Sun» και τα κανάλια Sky και Fox, προσπαθεί εδώ και χρόνια να περιορίσει το τέλος που πληρώνουν οι πολίτες και τις υπηρεσίες που προσφέρει το BBC, παρ’ ότι οι Βρετανοί λατρεύουν τη «θεία», όπως αποκαλούν το BBC. Στην Ελλάδα, η ιδεολογία αυτή βρήκε την ακραία της εκδοχή με το μαύρο στην ΕΡΤ και την ουδετεροποίηση του ΕΣΡ.

Η δύναμη των μιντιαρχών αντισταθμίζεται εν μέρει από τη μακρά παράδοση και τον επαγγελματισμό των δημοσιογράφων, κάτι που στα ελληνικά κανάλια είναι σπάνιο, με πολλές βέβαια τιμητικές εξαιρέσεις. Σε πρόσφατη προεκλογική τηλεοπτική συζήτηση, ο παρουσιαστής επιτέθηκε σφοδρά σε απόντα πρώην υπουργό. Οταν σοκαρισμένος τού είπα ότι κάτι τέτοιο απαγορεύεται από τη δημοσιογραφική δεοντολογία στη Βρετανία, μου απάντησε ότι εδώ είναι Ελλάδα.

Το δεύτερο (ανα)στοχαστικό μοντέλο αποτελεί εφαρμογή και επέκταση της θεωρίας της δημόσιας σφαίρας. Σύμφωνα με τον μεγάλο διανοούμενο Χάμπερμας, η δημόσια σφαίρα είναι ένα πεδίο του δημόσιου βίου που μεσολαβεί μεταξύ κοινωνίας και κράτους. Εμφανίστηκε αρχικά στον Διαφωτισμό με τις εφημερίδες γνώμης, τις επιστολές αναγνωστών και τις συζητήσεις σε σαλόνια και συλλόγους. Η δημόσια συζήτηση, ο διάλογος και η επιχειρηματολογία επιτρέπουν τη δημιουργία ενημερωμένης κοινής γνώμης για το δημόσιο συμφέρον που επηρεάζει την κρατική εξουσία.

Δημοκρατία δεν είναι επομένως η περιοδική καταμέτρηση ψήφων σε εκλογές ή ο ανταγωνισμός συμφερόντων. Δημοκρατία σημαίνει συνεχή δημόσια διαβούλευση και συλλογική ανταλλαγή απόψεων. Σ’ αυτήν τη διαβούλευση παρουσιάζονται συγκρουόμενες απόψεις και ιδεολογίες δίνοντας την ευκαιρία στους πολίτες να σκέπτονται και να αποφασίζουν. Αυτό είναι το πρότυπο των ΜΜΕ στη Βόρεια Ευρώπη και τη μεταπολεμική Γερμανία. Το ραδιοτηλεοπτικό τοπίο χαρακτηρίζεται από έγκυρη και ισχυρή δημόσια ραδιοτηλεόραση και αυστηρή ρύθμιση των ιδιωτικών καναλιών με ενεργό συμμετοχή των «κοινωνικών συνεταίρων» –συνδικάτων, επιχειρηματιών, Πανεπιστημίων και κινημάτων.

Αλλά, όπως παραδέχονται ακόμη και οι υποστηρικτές τους, και τα δύο πρότυπα βρίσκονται σε υποχώρηση. Οπως υποστήριξε η Σχολή της Φρανκφούρτης, η μαζική κουλτούρα προωθεί τον καταναλωτισμό και την υποκουλτούρα. Η δημόσια σφαίρα κυριαρχείται από οικονομικά συμφέροντα, προπαγανδιστικά ΜΜΕ και κομματικές ηγεσίες, ενώ το κοινό μεταβάλλεται σε παθητικό δέκτη φιλτραρισμένων πληροφοριών.

Οι ιδέες παρουσιάζονται σαν προϊόντα προς κατανάλωση, χωρίς να αντιπροσωπεύουν πολιτικές ιδεολογίες ή ταξικά συμφέροντα. Η δημόσια σφαίρα μεταβάλλεται έτσι από χώρος διαλόγου και στοχασμού σε κακόγουστο θέατρο και η πολιτική σε κατευθυνόμενο σόου, όπου τα κόμματα αποζητούν την επευφημία και τη βαριεστημένη αποδοχή του αποπολιτικοποιημένου πληθυσμού.

Προχωράμε, λοιπόν, σε μια νέα φεουδαρχία, σε μια συμμαχία μιντιακών βαρόνων, που ανταγωνίζονται ακολουθώντας τα επιχειρηματικά τους συμφέροντα αλλά συμφωνούν στις αρχές νομής της επικοινωνιακής εξουσίας. Η κοινή γνώμη δεν αποτελεί προϊόν σύγκρουσης ή σύνθεσης απόψεων, αλλά κατασκευή από δημοσκοπήσεις και εξπέρ διαφημιστικές εταιρείες και πολιτικούς μάνατζερ. Αυτή η αποστεωμένη δημόσια σφαίρα αποφασίζει τα θέματα αιχμής και επιλέγει τις εναλλακτικές λύσεις. Συναινεί σ’ αυτήν την εξέλιξη και η πολιτική τάξη που, όπως βλέπουμε στην εκλογή αρχηγού στη Ν.Δ., αποτελεί κι αυτή ασταθή και πρόσκαιρη συμμαχία ηγετών, πριγκίπων και συμφερόντων.

Η υποχώρηση της δημόσιας σφαίρας είναι σύμπτωμα ταυτόχρονα και αιτία της κρίσης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και των παραδοσιακών της θεσμών, κομμάτων και συνδικάτων. Εάν το θέμα είναι να παρατείνουμε την πρόσκαιρη επιβίωση του παλιού (που συμβολιζόταν από τη συνεχή ανανέωση της θητείας των μελών του ΕΣΡ), τότε δικαιολογείται η έλλειψη συζήτησης για το περιεχόμενο και τη μορφή της ενημέρωσης και της ψυχαγωγίας.

Τα πάνελ των πολιτικών-celebrities, τα «παράθυρα», οι φωνασκίες, ο ευτελισμός ιδεών και ανθρώπων σε ένα διαρκές reality show είναι το επικοινωνιακό παρόν και μέλλον μας. Οι οξείες αντιπαραθέσεις και η ένδεια επιχειρημάτων λειτουργούν σαν ηρεμιστικό χάπι, μας λέει ο Χάμπερμας, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση συμμετοχής.

Το ελληνικό ραδιοτηλεοπτικό τοπίο συνδυάζει τα πιο προβληματικά χαρακτηριστικά των δύο μοντέλων. Αν ο νέος νόμος βοηθήσει να επιστρέψουμε στις αρχές αντιπαράθεσης επιχειρημάτων και σύνθεσης ιδεών, θα έχει προσφέρει μεγάλη υπηρεσία στη δημοκρατία. Αλλά το τοπίο έχει ήδη αλλάξει. Η πολιτική διάσταση των πολύμορφων κινημάτων, δικτύων, τυπικών και άτυπων πρωτοβουλιών πολιτών δημιουργεί νέα μέσα και πρακτικές επικοινωνίας.

Η «πανουργία της Ιστορίας» φαίνεται να χρησιμοποιεί τις νέες τεχνολογίες και μέσα και τη «δημοσιογραφία των πολιτών» για να εξασθενίσει σταδιακά το ολιγοπώλιο του νεο-φεουδαρχικού συστήματος. Ετσι, περνάμε από τη λογική των κρατικών και ιδιωτικών μέσων, δύο μορφών ιδιοκτησίας, στη λογική των «κοινών», που όπως ο αέρας, το νερό, η γλώσσα, ο πολιτισμός και η φύση ανήκουν σε όλους. Αλλά για τα κοινά σε επόμενο.

*Ο Κώστας Δουζίνας είναι βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και καθηγητής Πολιτικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου