Μεξικό, γύρω στο 1930: η χώρα ζει στα απόνερα ενός εξαιρετικά βίαιου εμφυλίου πολέμου, του Πολέμου των Κριστέρος. Από τον Δεκέμβριο του 1924, το Μεξικό κυβερνιέται από τον πρόεδρο Πλουτάρκο Ελίας Κάγιες. Ο Κάγιες, άθεος εκ πεποιθήσεως, όταν έρχεται αντιμέτωπος με τη διαφθορά και τον συντηρητισμό της Καθολικής Εκκλησίας, αποφασίζει να θέσει σε εφαρμογή ορισμένα άρθρα του Συντάγματος του 1917 –που σε μεγάλο βαθμό στηρίζονταν στο προηγούμενο Σύνταγμα του 1857, της εποχής του Μπενίτο Χουάρες–, ανενεργά μέχρι τότε, που έθεταν φραγμούς στην ανεξέλεγκτη δράση της Καθολικής Εκκλησίας, καθώς και να θεσπίσει μια σειρά από αντικληρικαλιστικούς νόμους που, σε μια αντίληψη εκκοσμίκευσης της μεξικανικής κοινωνίας, έθεταν εκτός νόμου τα θρησκευτικά τάγματα, αφαιρούσαν την περιουσία από την Εκκλησία και γενικά δημιουργούσαν ένα νομικό πλαίσιο διώξεων της Εκκλησίας και των ιερέων.
Η βιαιότητα και ο ισοπεδωτικός τρόπος με τον οποίο εφαρμόστηκαν οι νόμοι αυτοί, που συμπαρέσυραν ακόμα και λαϊκές φιέστες στα χωριά, προκάλεσαν την αντίδραση των αγροτικών πληθυσμών, με τη διακριτική υποκίνηση, βέβαια, της Καθολικής Εκκλησίας. Έτσι, το 1926 ξεκίνησε μια μαζική αγροτική και λαϊκή εξέγερση, που έμεινε στην ιστορία ως η Εξέγερση των Κριστέρος (από την «πολεμική κραυγή» τους, «Βίβα Κρίστο Ρέι», που σημαίνει «Ζήτω ο Χριστός ο Βασιλεύς»). Ο πόλεμος κράτησε μέχρι το 1929 και άφησε πίσω του περίπου 90.000 νεκρούς από τις αντιμαχόμενες πλευρές και άλλους τόσους αμάχους. Ο πόλεμος αυτός σημάδεψε την μεξικανική κοινωνία αλλά και την πολιτική ζωή της χώρας, ενώ νομικά στοιχεία εκείνης της νομοθεσίας επιβίωναν μέχρι το 1992.
Ο μεγάλος, αλλά δυστυχώς μάλλον παραγνωρισμένος, συγγραφέας B. Traven, ένας άνθρωπος με ζωή και βιογραφία εξίσου σκοτεινές και μυστηριώδεις όσο τα βιβλία του, στο κλασικό του μυθιστόρημα Ο θησαυρός της Σιέρα Μάδρε γράφει για τις συγκρούσεις ανάμεσα στον Ομοσπονδιακό Στρατό και τους «ληστές», προσπαθώντας να δώσει μια εξήγηση για την ωμότητα των ληστών που παραπέμπει ευθέως στη σύγκρουση της κυβέρνησης με τους Κριστέρος: «Η κυβέρνηση εδώ στο Μεξικό ξέρει τι κάνει όταν βάζει τόσο άγριο χέρι στην Εκκλησία. Το θύμα [των χριστιανών ληστών] δεν περνάει και τόσο ευχάριστα. Στις εκκλησίες, βλέπετε, οι άνθρωποι αυτοί έχουν δει εικόνες και εικόνες, με τα πιο αιμοσταγή βασανιστήρια. Και όταν έρθει η στιγμή να περάσουν μια ευχάριστη ωρίτσα μ’ ένα θύμα, δε χρειάζεται να πασχίσουν πολύ για να βρουν τρόπους. Φτάνει ν’ αντιγράψουν αυτά που βλέπουν από παιδιά στις εκκλησίες. Η ωμότητα [της Σταύρωσης] γίνεται αποδεκτή σαν πραγματική από τους εξαθλιωμένους αυτούς ανθρώπους, που επί αιώνες αφέθηκαν στις δυνάμεις του σκοταδισμού, στην άγνοια και στις προλήψεις. Και μια κυβέρνηση που αγωνίζεται με προοδευτικό πνεύμα να σηκώσει την κατάρα που βαραίνει τούτη τη βασανισμένη χώρα είναι αναγκασμένη να ανοίξει πόλεμο μ’ αυτές τις ανόσιες δυνάμεις» (μτφ. Γιάννης Ευαγγελίδης, εκδ. Γράμματα, 1986).
Ο Γκράχαμ Γκριν στο Μεξικό
Ο Γκράχαμ Γκριν, στο αριστουργηματικό μυθιστόρημά του Η δύναμις και η δόξα, βρίσκεται στους αντίποδες της προηγούμενης οπτικής. Ο Γκριν ταξίδεψε στο Μεξικό από τον Ιανουάριο μέχρι τον Μάιο του 1938. Η μνήμη του Πολέμου των Κριστέρος είναι ακόμη πολύ ζωντανή, ενώ υπάρχουν περιοχές του Μεξικού (όπως η Πολιτεία του Ταμπάσκο) όπου εξακολουθούν να ισχύουν οι απαγορεύσεις και οι διώξεις της Καθολικής Εκκλησίας. Καρπός αυτού του ταξιδιού, μεταξύ άλλων, και το συγκεκριμένο μυθιστόρημα.
Πρωταγωνιστής σε αυτό είναι ένας ανώνυμος «παπαμέθυσος», που προσπαθεί να ξεφύγει από το κυνηγητό του στρατού. Ο ιερέας αυτός μοιάζει να μην είναι ακριβώς υποδειγματική μορφή κληρικού (είναι αλκοολικός, που επιπλέον έχει κάνει και ένα παιδί με μια ενορίτισσά του), ωστόσο κρατάει μέσα του ζωντανή τη δύναμη της πίστης του και ρισκάρει συνεχίζοντας να τελεί παράνομες λειτουργίες και να κηρύττει, με τον τρόπο του: «Ποτέ μη βαρεθείτε να υποφέρετε… όλα αυτά είναι κομμάτι του Παραδείσου – η προετοιμασία»· αλλά και «Ο Παράδεισος είναι εκεί όπου δεν υπάρχει αφεντικό, ούτε άδικοι νόμοι, ούτε φόροι, ούτε στρατιώτες, ούτε πείνα». Έτσι, μοιάζει να αποτελεί ακριβώς το αντίθετο από τον (πρώην) παπά-Χοσέ, που έχει υποταχτεί στις απαγορεύσεις της κυβέρνησης, έχει δεχτεί να παντρευτεί, έχει διασωθεί, αλλά ζει, πάντα μέσα στον φόβο, χωρίς να τον σέβεται κανένας, μάλλον ούτε καν ο ίδιος του ο εαυτός (αυτή ήταν η πολιτική της κυβέρνησης: να υποχρεώνει κάθε υποταγμένο ιερέα να παντρευτεί και έτσι «να αφήνουν ζωντανό έναν μάρτυρα της αδυναμίας της πίστης τους. Έτσι φαινόταν καθαρά η απάτη που επιτελούσαν τόσα χρόνια»).
Στην απέναντι όχθη βρίσκεται ο ανηλεής διώκτης του παπαμέθυσου, ο άθεος υπαστυνόμος, ο ιδεολόγος που πιστεύει σε έναν καλύτερο κόσμο, χωρίς φτώχια και παπάδες: «Είστε ανόητοι αν ακόμα πιστεύετε αυτά που σας λένε οι ιερείς. Το μόνο που θέλουνε είναι τα λεφτά σας. Τι έχει κάνει ο Θεός για σας; Έχετε μήπως αρκετή τροφή; Έχουν τα παιδιά σας φαΐ; Αντί για φαΐ, σας λένε για τον Παράδεισο».
Έτσι, με αντιφάσεις και αμφιταλαντεύσεις, βλέπουμε να οικοδομείται η προσωπική στάση (η προσωπική ηθική) του –συντηρητικού και επαναστάτη συνάμα– διωκόμενου ιερέα. Ο Γκριν, όπως πάντα σχεδόν, στήνει χαρακτήρες πολύ έξω από τα στερεότυπα και τους σχηματικούς ιδεότυπους, έξω από τις ευκολίες των μονοσήμαντα καλών ή κακών – όλα αυτά όμως, όπως και πολλά άλλα, τα αποτυπώνει πολύ καλά ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο εξαιρετικά ενδιαφέρον επίμετρό του, που φωτίζει κάτω από ένα ιδιαίτερο πρίσμα τους πρωταγωνιστές και τις πράξεις τους.
Η δύναμη της γραφής του Γκριν φαίνεται όταν περιγράφει τα τοπία της ερημιάς και του φόβου όπου διαδραματίζονται τα επεισόδια του βιβλίου, αλλά και το κοινωνικό τοπίο μέσα στο οποίο προσπαθεί να ξεφύγει ο κυνηγημένος ιερέας – ένα τοπίο όπου τα πάντα μετατρέπονται σε απειλή, ακόμα και ο ίδιος, λόγω των αντιποίνων: «δεν υπήρχε πια χωριό σ’ όλη την πολιτεία όπου δεν θα τον έβλεπαν σαν ανεπιθύμητο κίνδυνο».
«Νομίζω πως το Η δύναμις και η δόξα είναι το μόνο μυθιστόρημα που έχω γράψει για να υπερασπιστώ μια θέση», είχε γράψει ο Γκράχαμ Γκριν στον πρόλογο της έκδοσης του 1962 στις ΗΠΑ. Ο Γκριν έχει γίνει καθολικός από το 1926, αλλά η μεταστροφή στον καθολικισμό «είναι μάλλον αμφίθυμη», όπως γράφει ο Τζον Απντάικ στο κείμενό του που περιέχεται ως εισαγωγή στην ελληνική έκδοση. Το μυθιστόρημα αυτό μπορεί να παίρνει θέση, όσον αφορά τη σύγκρουση του μεξικανικού κράτους με τους Κριστέρος, δεν απέφυγε ωστόσο την κριτική και την καταδίκη και από μερίδα του καθολικού κλήρου.
Το μυθιστόρημα μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Τζον Φορντ, με τίτλο Ο φυγάς ή Ο σταυρός του μαρτυρίου και πρωταγωνιστή τον Χένρι Φόντα.
