Όλα άρχισαν από μια συνθήκη που οραματιζόταν το τέλος του πολέμου. Γι’ αυτό και ονομάστηκε «Συνθήκη Ειρήνης». Στην ιστορία έμελλε να ταυτιστεί με το όνομα μιας βροχερής και κρύας ελβετικής πόλης. Στις ψυχές όμως δύο εκατομμυρίων ανθρώπων έμεινε σαν μια βαριά σκιά που θα τους ακολουθούσε για πάντα. Είναι οι άνθρωποι με δυο πατρίδες. Είναι οι δικοί μας ξένοι, σ’ ένα αργό και βασανιστικό ταξίδι προς το άγνωστο με φόντο τα νερά μιας σκοτεινής θάλασσας.
Tον παγωμένο Γενάρη του 1923 υπογράφεται η «Σύμβαση περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών», βασισμένη στην εισηγητική έκθεση του Νορβηγού Fridtjof Nansen, αντιπροσώπου της Κοινωνίας των Εθνών. Η τελευταία πράξη παίζεται οκτώ μήνες αργότερα.
24 Ιουλίου 1923. Στη μεγάλη αίθουσα του Πανεπιστημίου του Λωζάνης και ύστερα από σχεδόν οκτώ μήνες διαβουλεύσεων υπογράφεται το τελικό κείμενο της ομώνυμης συνθήκης. Διευθετούνται εκκρεμή ζητήματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής Καταστροφής και τερματίζονται οριστικά οι εχθροπραξίες που συντάραξαν την Ανατολή από το 1914 μέχρι το 1922. Η Ελλάδα, εξαντλημένη οικονομικά από τους συνεχείς πολέμους, υποχρεώνεται να πληρώσει σε είδος τις πολεμικές επανορθώσεις και να παραχωρήσει στην Τουρκία επιπλέον εδάφη της Ανατολικής Θράκης, πέρα από τα όρια της Συνθήκης.
Οι άνθρωποι σφαλίζουν όπως όπως τα πορτοπαράθυρα των σπιτιών τους και παίρνουν το δρόμο του ξεριζωμού. Στα λιμάνια, οι χαμάληδες φτυαρίζουν το στοιβαγμένο κάρβουνο. Τα φορτηγά πλοία, που διασχίζουν το Αιγαίο, αλλάζουν ρότα κι από τη μια στιγμή στην άλλη γίνονται τα καράβια της προσφυγιάς.
Η πρακτική της ανταλλαγής πληθυσμών δεν ήταν άγνωστη. Μετά τους πολέμους του 1912-1913 οι βαλκανικές χώρες υπέγραψαν συμφωνίες που προέβλεπαν ανταλλαγές πληθυσμών σε επίμαχες συνοριακές περιοχές και σε προαιρετική βάση. Με τη Συνθήκη της Λωζάνης όμως, για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία, η διεθνής κοινότητα αποδέχεται και επιβάλει την υποχρεωτική μετακίνηση εκατομμυρίων ανθρώπων που ξεριζώνονται οριστικά και αμετάκλητα από τις προαιώνιες εστίες τους και μεταφέρονται αναγκαστικά σε μια νέα και άγνωστη πατρίδα.
«Οι άνθρωποι δεν είναι ζώα, ώστε να μπορεί κάποιος να τα θυσιάζει, να τα πουλάει, να τα παραχωρεί ή να τα ανταλλάσσει» έγραψε σε εφημερίδα της εποχής ο Στυλιανός Σεφεριάδης, νομικός και πατέρας του ποιητή Γιώργου Σεφέρη.
Η σύμβαση για την Ανταλλαγή των πληθυσμών επικυρώνεται από την Τουρκία στις 23 Αυγούστου του 1923 και δύο μέρες αργότερα από την Ελλάδα, όπου τίθεται άμεσα σε εφαρμογή.
Το Μιλέτ, το Γκιουλνιχάλ, το Τραμπζόν, το Ακντενίζ, το Αρσλάν και τα άλλα τουρκικά ατμόπλοια πάνε κι έρχονται στον Βόσπορο. Μεταφέρουν Τούρκους πρόσφυγες από την Ήπειρο, τη Μακεδονία, τη Θράκη, την Κρήτη. Όλα γίνονται τόσο γρήγορα και τόσο βιαστικά, που μοιάζουν με ένα κακό όνειρο. Τα παιδιά, είτε βρίσκονται σ’ έναν τόπο που λέγεται Πειραιάς είτε σ’ έναν άλλο που λέγεται Τούζλα, κοιτούν γύρω τους με την ίδια απορία. Ο δικός τους τόπος είναι αλλού κι αυτός που ήρθαν είναι ο ξένος. Το Λοιμοκαθαρτήριο του Αγίου Γεωργίου στον Πειραιά γίνεται δωμάτιο απολύμανσης στην Τούζλα της Πόλης. Οι χωροφύλακες και οι γιατροί με τα εμβόλια. Το «γιατί» των προσφύγων δε χώρεσε ποτέ σε καμιά απάντηση. Έμεινε μια σκιά στην ψυχή που δεν έσβησε ποτέ.
Οι άνθρωποι στις αποβάθρες κοιτάζουν απορημένοι και σιωπηλοί τη δική τους άγνωστη θάλασσα. Τα λιμάνια της Καβάλας, της Θεσσαλονίκης, του Πειραιά και της Τούζλα μοιάζουν με μια οικεία και, ταυτόχρονα, ξένη αγκαλιά. Το μόνο που ακούγεται πια είναι το τραγούδι από μια πατρίδα που φεύγει και μια πατρίδα που έρχεται, μια πατρίδα που αχνοφαίνεται μπροστά στον ορίζοντα. Οι Έλληνες και Τούρκοι πρόσφυγες μετά την εφαρμογή της Σύμβασης Ανταλλαγής των πληθυσμών θα νοιώσουν βαθιά στο πετσί τους την απομόνωση, τον χλευασμό και την απόρριψη. Τουρκόσποροι στον Πειραιά, «ρωμιόσποροι» στην Πόλη. Κι ο θεός της προσφυγιάς πάνω από το Αιγαίο να σωπαίνει.
* Ο Θωμάς Σίδερης είναι δημιουργός του δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ «Σκιά στην ψυχή» που αναφέρεται στις συνθήκες εγκατάστασης των Ελλήνων και Τούρκων προσφύγων μετά τη Συνθήκη της Λοζάνης και το οποίο θα κάνει πρεμιέρα στις κινηματογραφικές αίθουσες το φθινόπωρο. Συμμετέχει ο ηθοποιός Ακύλας Καραζήσης. Εκτέλεση παραγωγής: MP Productions.
