«Το εργοστάσιο δεν έκλεισε γιατί δεν έβγαζε λεφτά. Έκλεισε γιατί έβγαζε λιγότερα απ’ ό, τι έβγαζε πριν. Όταν φτάσει τ’ αφεντικό να βγάζει όσα βγάζει κι ο εργάτης, παρατάει τη δουλειά. Φεύγει».
Είναι ο Μάκης Αναγνώστου, μορφή πρωταγωνιστική στο ντοκιμαντέρ Next stop: Utopia του Απόστολου Καρακάση, που έκανε γνωστή την υπόθεση της ΒΙΟΜΕ μέχρι την άλλη όχθη του Ατλαντικού, παντού όπου η κρίση προκάλεσε τις κοινωνίες να ξανασκεφτούν τι σημαίνει δημοκρατία. Μια ζωή εργάτης, χωρίς κομματική ένταξη παρότι ο παππούς κι ο πατέρας του ήταν μέλη του ΚΚΕ, ο Μάκης καταφέρνει να πείσει και τους πιο σκεπτικιστές θεατές ότι, ναι, η αυτοδιαχείριση μπορεί να εξελιχθεί στο καλύτερο εναλλακτικό μοντέλο οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας. Ναι, η αυτοδιαχείριση είναι λύση στην κρίση, για την επαναλειτουργία των δεκάδων εργοστασίων που έκλεισαν σ’ όλη τη χώρα, και για έναν ακόμα λόγο: «Διότι σκοπός είναι ο άνθρωπος να δημιουργεί, όχι απλώς να δουλεύει. Στη ΒΙΟΜΕ δεν θέλαμε την προηγούμενη κατάσταση, τη σκλαβιά. Αποκτάς ενέργεια απ’ αυτήν τη συλλογική διαδικασία. Αυτοί που δεν συμμετέχουν, δεν ξέρουν τι χάνουν».
Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η ταινία, παραγωγής Μαρκ Γκαστίν-Ελένης Χανδρινού, που παρακολουθεί το εγχείρημα της Βιομηχανικής Μεταλλευτικής (θυγατρικής της ΦΙΛΚΕΡΑΜ-Johnson), από το Φεβρουάριο του 2013 μέχρι τον Οκτώβριο του 2015, επιλέχθηκε ανάμεσα στα 14 καλύτερα ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους που διαγωνίστηκαν τον περασμένο Οκτώβριο στο κορυφαίο Διεθνές Φεστιβάλ του Άμστερνταμ IDFA. Το Next stop: Utopia έχει τη σοβαρότητα μιας κοινωνικής ανάλυσης χωρίς να έχει ξύλινο ή δημαγωγικό λόγο, και ξεπερνά το μοντέλο του ερευνητικού ρεπορτάζ. Λειτουργεί σαν γνήσιο υπαρξιακό θρίλερ για την προσπάθεια των θυμάτων της κρίσης να στήσουν τη ζωή τους από την αρχή, με αξιοπρέπεια, σε ένα τοπίο οικονομικής ασφυξίας που κουβαλά τις αδράνειες, τη δυστοκία, τον ταξικό προσανατολισμό και την κοινωνική δυσπιστία του παλιού συστήματος.
Ο 45χρονος σκηνοθέτης, που έχει ξεχωρίσει στο χώρο του ντοκιμαντέρ από το 1999 και έχει πάρει το Βραβείο Κοινού για τον Εθνικό Κήπο στο Φεστιβάλ Ντοκυμαντέρ Θεσσαλονίκης του 2009, δεν προσεγγίζει το υλικό του ακτιβιστικά αλλά καλλιτεχνικά. Και δεν πέφτει στην παγίδα του βολονταρισμού ή της εξιδανίκευσης, αλλά αξιοποιεί τη βαθιά του ευαισθησία, παίρνοντας πάντα υπόψη του και τη μεγάλη εικόνα: κυρίως το πρόβλημα ‒που παραμένει ανοιχτό σήμερα‒ ότι δεν έχει διαμορφωθεί το κατάλληλο νομοθετικό πλαίσιο για την ανάληψη από συνεταιριστικά σχήματα εργαζομένων της λειτουργίας των υπό πτώχευση επιχειρήσεων.
Έχοντας κερδίσει την εμπιστοσύνη των 38 εργατών/τριών (σε σύνολο 70) που μπήκαν στην περιπέτεια της αυτοδιαχείρισης στη ΒΙΟΜΕ, ο Καρακάσης καταφέρνει να συλλάβει τις αθέατες πλευρές και τις αντικρουόμενες απόψεις στη διαδικασία που κινηματογραφεί. Φανερώνει τα αισιόδοξα στάδια του αγώνα των εργαζομένων και τα στάδια της αμφισβήτησης, της παραίτησης, της σύγκρουσης αλλά και του επαναπροσδιορισμού καθενός ξεχωριστά. Εστιάζει τόσο στο συλλογικό πνεύμα που τους κινεί όσο και στις προσωπικές τους αγωνίες που θρέφουν τις ενστάσεις τους. Αφουγκράζεται τη δυσκολία τους να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις της δουλειάς τους ‒όταν, λ.χ., αποφασίζουν να παραγάγουν τέσσερα είδη βιολογικών καθαριστικών για τα οποία δεν έχουν πιστοποίηση ούτε παραστατικά‒ και ταυτόχρονα παρακολουθεί τη συγκινητική προσπάθειά τους να ξεπεράσουν τις αδυναμίες τους, να αποκτήσουν το know how και να πάρουν πρωτοβουλίες. Αναδεικνύει το όραμά τους ‒ αλλά και τις συμβιβαστικές λύσεις στις οποίες καταφεύγουν. Μαζί τους, οι εργάτες της ΒΙΟΜΕ έχουν την Επιτροπή Αλληλεγγύης και τον κόσμο που οργανώνει συναυλία για την οικονομική τους ενίσχυση, τον ΣΥΡΙΖΑ, που τα δύο πρώτα χρόνια ήταν αξιωματική αντιπολίτευση, καθώς και Κεντροευρωπαίους ή Αμερικανούς ακτιβιστές, που τους ενθαρρύνουν και δημοσιοποιούν την προσπάθειά τους. Απέναντί τους είναι ο κίνδυνος της έξωσης, οι ΔΕΚΟ που απειλούν να διακόψουν την παροχή ηλεκτρικού ρεύματος και νερού, τα αρμόδια υπουργεία της συγκυβέρνησης (τότε) ΝΔ-ΠΑΣΟΚ, που τους φιλοξενούν σε συσκέψεις και κόντρα συσκέψεις χωρίς να δίνουν λύση, και τα νομικίστικα εμπόδια τα οποία προσπαθούν να ξεπεράσουν όταν προσλαμβάνουν μια λογίστρια, και πλέον τον Απρίλιο του 2014 αποκτούν νομική υπόσταση ως Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση (ΚΟΙΝΣΕΠ). Το κρίσιμο εδώ είναι ότι ο σκηνοθέτης (που συνεργάστηκε στη δραματουργία με τον Παναγιώτη Ιωσηφέλη) δεν προσεγγίζει την υπόθεση της ΒΙΟΜΕ μέσα από απλουστευτικά δίπολα. Την αντιμετωπίζει με τρόπο διαλεκτικό, αναδεικνύοντας μια βεντάλια χαρακτήρων που διαμορφώνονται παράλληλα και σε συνάρτηση με την εξέλιξη των γεγονότων.
Κοντά στον οραματιστή Μάκη Αναγνώστου, που αναζητά διαρκώς τρόπους για να παρακαμφθεί ό,τι φρενάρει το αυτοδιαχειριστικό εγχείρημα, είναι και ο ρεαλιστής Πασχάλης Θεοδωράκης. Παλιός εργάτης σε οικοδομή, κάποτε ευκατάστατος και πλέον άφραγκος, στηρίζει το εγχείρημα πεισματικά απέναντι σ’ εκείνους τους πρώην συναδέλφους του που έχουν αρνητική θέση για την ΚΟΙΝΣΕΠ και δεν συμμετέχουν στο σωματείο εργαζομένων επειδή θα προτιμούσαν τη λύση του πλειστηριασμού και το ζεστό χρήμα. Όμως, παράλληλα, τον τρώει και η αγωνία της επιβίωσης για την οικογένειά του, αφού και η γυναίκα του είναι άνεργη, οπότε αναγκάζεται τελικά να μεταναστεύσει στη Γερμανία για να δουλέψει εκεί σε ένα ελληνικό εστιατόριο. Και δεν θα είναι ο μόνος που θα λυγίσει.
Από την άλλη, η χρεωκοπημένη ιδιοκτήτρια Χριστίνα Φιλίππου εύχεται ειρωνικά «καλή τύχη» στους εργάτες που εργάζονται «σε μηχανήματα που δεν τους ανήκουν», και «θέλουν να γίνουν επιχειρηματίες». Ο φακός του Καρακάση συλλαμβάνει την υπεροψία της, αλλά και την τραγική ασυνειδησία της όταν δηλώνει: « Δεν έχω κάνει τίποτα κακό, δεν έχω κλέψει από κανέναν, δεν έχω καταχραστεί τίποτα. Είμαι ένας πολύ καλός άνθρωπος, γιατί να πάω φυλακή;». Και είναι γεγονός, ότι η παρέμβαση της δικαιοσύνης ‒η κατάσχεση της βίλας της, η καταδίκη της για τις απλήρωτες οφειλές της προς τους εργαζόμενους και η μετατροπή της ποινής φυλάκισης σε δύο χρόνια κοινωνική υπηρεσία στο Δημαρχείο‒ δεν θα αλλάξει σε τίποτα τη θέση των εργατών.
Για τους αποφασισμένους της ΒΙΟΜΕ θα μετρήσει περισσότερο το συμβολικό κεφάλαιο που θα τους προσφέρει η δημοσιότητα γύρω από το εγχείρημά τους. Η κορυφαία και πιο συγκινητική στιγμή είναι το ταξίδι του Μάκη Αναγνώστου στο Βερολίνο όπου, ως εκπρόσωπος της ΒΙΟΜΕ, συμμετέχει σε μια διαδήλωση υπό τους ήχους της Διεθνούς και μιλά στους Γερμανούς εργάτες: «Είμαστε τόσο μικροί όσο είναι ένα κουρδιστήρι σε ένα τεράστιο ρολόι που για εμάς είναι η εργατική τάξη…». Αντίστοιχα σημαντική είναι και η επίσκεψη του Ραούλ Κοντόι, απεσταλμένου από το εργοστάσιο ΖΑΝΟΝ στην Αργεντινή, με 11 χρόνια παρελθόν στην αυτοδιαχείριση, που θα έρθει να μοιραστεί την εμπειρία του με τη ΒΙΟΜΕ και θα εμψυχώσει τους ανήσυχους εργάτες: «Μπορείτε να κερδίσετε. Εμείς ήμασταν 250 και τώρα έχουμε γίνει 450, σχεδόν διπλάσιοι». Τον Ιούνιο του 2014 θα τους επισκεφθεί και η Ναόμι Κλάιν, η Καναδή συγγραφέας (βλ. Το δόγμα του σοκ, No logo κ.ά.) και κοινωνική ακτιβίστρια που θα μιλήσει στο προαύλιο του εργοστασίου, μπροστά σε ένα ευρύ ακροατήριο, τονίζοντας πως απέναντι σε τέτοιες πρωτοβουλίες το σύστημα καλλιεργεί μια ατμόσφαιρα ηθικού πανικού στην οποία οι εργάτες δεν θα πρέπει να υποκύψουν. Ταυτόχρονα ωστόσο, θα πρέπει να γνωρίζουν πως το «Όχι» τους στο κλείσιμο του εργοστασίου, η αντίσταση δηλαδή, δεν αρκεί από μόνο του εάν δεν υπάρχει και ένα «Ναι» που θα εκφραστεί με μια σειρά από βιώσιμες εναλλακτικές προτάσεις.
Τη ΒΙΟΜΕ θα επισκεφτεί το 2014 και ο Αλέξης Τσίπρας, που θα υπογραμμίσει ότι το μοντέλο της αυτοδιαχείρισης που εγκαινίασαν οι εργάτες της, μπορεί να δώσει ελπίδα σε μια περίοδο ύφεσης όπως αυτή που διανύουμε. Και θα υποσχεθεί ότι «θα καταθέσουμε πρόταση νόμου», κάτι που δεν έχει γίνει ακόμα, όπως σχολιάζει ο Καρακάσης στο τέλος του ντοκιμαντέρ. Σήμερα όμως, πέντε μήνες μετά από την ολοκλήρωση της ταινίας, γνωρίζουμε ότι η σχετική προετοιμασία έχει προχωρήσει στα υπουργεία Βιομηχανίας και Εργασίας, και ότι ένα πρώτο βήμα ήταν η κυβερνητική απόφαση που «πάγωσε» νομοθετικά για ένα εξάμηνο, τις διαδικασίες πτώχευσης (άρα και πλειστηριασμών) της ΒΙΟΜΕ αλλά και της Ενωμένης Κλωστοϋφαντουργίας ΕΝΚΛΩ.
Η ΒΙΟΜΕ είναι η αιχμή του δόρατος στο πολύ μεγαλύτερο στοίχημα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (Κ.ΑΛ.Ο). Μιας εναλλακτικής οικονομίας που, όπως έχει σημειώσει και η αναπληρώτρια υπουργός Εργασίας Ράνια Αντωνοπούλου, ξεκινά από τις κοινωνικές και συλλογικές ανάγκες, προτάσσει τον άνθρωπο αντί για τα κέρδη, επιβάλλει κριτήρια κοινωνικής, περιβαλλοντικής και εργασιακής ευθύνης, και μπορεί να αντέξει στις συνέπειες της κρίσης. Η ταινία Next stop:Utopia δεν είναι ένα πολιτικό μανιφέστο, δεν μιλά τη γλώσσα των οικονομολόγων, και δεν αφηγείται ένα ηρωικό έπος. Είναι όμως ένα έπος για τους τσακισμένους ανθρώπους που καλούνται να υποστηρίξουν τέτοια τολμηρά εγχειρήματα, και να τα κάνουν πραγματικότητα. Και δείχνει βήμα-βήμα πώς διαμορφώνουν σταδιακά, μέσα από αμφιταλαντεύσεις, μια συλλογική συνείδηση. Αν τους ακούσουμε, σίγουρα θα διδαχθούμε πολλά. Διότι η συλλογική συνείδηση δεν επιβάλλεται με νόμους.
Συντελεστές
Σκηνοθέτης: Απόστολος Καρακάσης
Βοηθός σκηνοθέτη: Θανάσης Καφετζής
Παραγωγοί: Μαρκ Γκαστίν, Ελένη Χανδρινού
Φωτογραφία: Α. Καρακάσης, Θ. Καφετζής, Δ. Σταμπολής
Μοντάζ: Α. Καρακάσης, Χρόνης Θεοχάρης
Σύμβουλος δραματουργίας: Παναγιώτης Ιωσηφέλης
Μουσική: Σταύρος Γασπαράτος
* Το ντοκιμαντέρ Next stop:Utopia θα παίζεται από την Πέμπτη 24 Μαρτίου 2016, σε κεντρικές αθηναϊκές αίθουσες.
** Ο Απόστολος Καρακάσης έχει εργαστεί ως σκηνοθέτης αλλά και μοντέρ σε πολλές ταινίες ντοκιμαντέρ κυρίως πολιτιστικού και ιστορικού περιεχομένου, συνήθως σε δικά του σενάρια. Σπούδασε κινηματογράφο στο W.S.C.A.D. της Αγγλίας και σήμερα είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Κινηματογράφου της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ, όπου διδάσκει Μοντάζ στον κινηματογράφο μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ. Έχει πάρει δύο φορές το βραβείο κοινού στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης: το 1999 για το 98 ετών και το 2009 για τον Εθνικό κήπο. Έχει συνεργαστεί στις σειρές Παρασκήνιο, Ιστορία των χρόνων μου και Οι κεραίες της εποχής μας, όπου έκανε μεταξύ άλλων τα πορτρέτα του Κάρλος Φουέντες, της Ναντίν Γκόρντιμερ, του Βλαντίμιρ Μακάνιν, του Τζέφρι Ευγενίδη, του Τζον Μπάνβιλ, του Αβραάμ Γεοσούα κ.ά.
