Όσες φορές βλέπω να παίζεται μια παρτίδα σκακιού μου έρχεται στο νου ο Στέφαν Τσβάιχ και η «Σκακιστική νουβέλα». Ένα μικρό (μόλις 120 σελίδων) αριστούργημα, τόσο συναρπαστικό όσο μια τέλεια σκακιστική παρτίδα. Και τόσο αγωνιώδες όσο ένα υπαρξιακό θρίλερ.

Σε ένα πλοίο από τη Νέα Υόρκη στο Μπουένος Αϊρες, υπάρχουν αρκετοί Ευρωπαίοι επιβάτες που προσπαθούν να διαφύγουν από τη βαρβαρότητα του ναζισμού επιζητώντας καταφύγιο αυτοεξόριστοι στην Αργεντινή ή τη Βραζιλία. Μαζί τους ταξιδεύει και ο Μίρκο Τσέντοβιτς, ο άξεστος παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι. Είναι μια μηχανή που σκέφτεται λογικά, αλλά που δεν μπορεί να γράψει σωστά ούτε μια πρόταση. Το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι η νίκη. Για 250 δολάρια την παρτίδα ο Μίρκο Τσέντοβιτς δέχεται να παίξει εναντίον όλων των ερασιτεχνών σκακιστών του πλοίου. Κερδίζει όλες τις παρτίδες με εξαιρετική ευκολία, όμως ξαφνικά, σε μια παρτίδα που βρισκόταν σε εξέλιξη και όπου φαινομενικά όλα έχουν χαθεί εμφανίζεται μέσα στο πλήθος ένας άνθρωπος, ο δρ. Μπ., που συμβάλει ώστε η παρτίδα να καταλήξει σε μια εντυπωσιακή ισοπαλία.

Ο δρ. Μπ., δικηγόρος από τη Βιέννη υπήρξε κρατούμενος των Ναζί. Το κελί του ήταν ένα κανονικό δωμάτιο ξενοδοχείου, χωρίς όμως καμιά θέα. Σε αυτό τον κενό χώρο που τον οδηγούσε στην τρέλα, ο δρ. Μπ. βρήκε μια διέξοδο. Βρήκε ένα σκακιστικό βιβλίο με διάσημες σκακιστικές παρτίδες, τις οποίες απομνημόνευσε στο μυαλό του και άρχισε να παίζει κάθε μέρα φανταστικές παρτίδες. Στα πρόθυρα της τρέλας, έπαιζε ολόκληρες παρτίδες στο μυαλό του, ο «μαύρος» εαυτός του εναντίον του «άσπρου».

Στο πλοίο, λοιπόν, μετά την ανεπάντεχη ισοπαλία ο Μίρκο Τσέντοβιτς ζητά έναν νέο αγώνα για να αποκαταστήσει το χαμένο γόητρό του. Ο Τσέντοβιτς χάνει πανηγυρικά στην πρώτη παρτίδα και αμέσως ακολουθεί δεύτερη. Στη νέα παρτίδα ο Τσέντοβιτς εξασκεί ψυχολογική βία: έχοντας καταλάβει ότι ο δρ. Μπ. παίζει πολύ γρήγορα προσπαθεί να τον εκνευρίσει και να τον αποσυντονίσει κάνοντας πολύ χρόνο μέχρι να παίξει την επόμενη κίνησή του. Ο δρ. Μπ. στον ενδιάμεσο χρόνο «παίζει» την παρτίδα στο μυαλό του με φρενίτιδα σε όλες τις δυνατές παραλλαγές. Η προσοχή του στην πραγματική παρτίδα διαρκώς διολισθαίνει, η τρέλα ελλοχεύει και ο Τσέντοβιτς ελπίζει στο μοιραίο λάθος...

Ο Στέφαν Τσβάιχ γεννήθηκε στη Βιέννη το 1881. Ασχολήθηκε με διαφορετικά λογοτεχνικά είδη: ποίηση, θέατρο, μεταφράσεις, μυθιστορηματικές βιογραφίες, λογοτεχνικές κριτικές. Το 1934, μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, κατέφυγε στην Αυστρία κι έπειτα στην Αγγλία. Το 1941 πήγε στη Βραζιλία, όπου στις 23 Φεβρουαρίου 1942 ο ίδιος και η σύζυγός του Lotte, αυτοκτόνησαν. Στο σημείωμά του προς τις βραζιλιάνικες αρχές, το ύφος του οποίου μαρτυρά πνευματική διαύγεια και ψυχική νηφαλιότητα, εξηγεί ως εξής την απόφαση που πήρε από κοινού με τη γυναίκα του:

«[…] Ο κόσμος της γλώσσας μου σκοτείνιασε για μένα, και η Ευρώπη, ο χώρος των πνευματικών δεσμών μου, έχει κι αυτή αφανιστεί. […] Οι δυνάμεις μου έχουν εξαντληθεί από τα ατελείωτα χρόνια της ξενιτιάς μακριά από τα μέρη που με σημάδεψαν».

Όλα αυτά είναι ίσως κάπως καταθλιπτικά. Γιατί, λοιπόν, χρησιμοποίησα τον τίτλο “Ματ στο ναζισμό”;

Γιατί οι πολιτικές που εφαρμόζονται στη σημερινή Ευρώπη κάνουν ξανά γόνιμη τη σκύλα που γέννησε το ναζισμό. Η νουβέλα αλλά και η ίδια η ζωή του Στέφαν Τσβάιχ μας υπενθυμίζει ότι για να μην ξαναζήσουμε το ίδιο εφιαλτικό έργο για δεύτερη φορά επιβάλλεται αγώνας μέχρι τη νίκη ενάντια στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που πάνε να νεκραναστήσουν το κτήνος.