O Μενέλαος Χαραλαμπίδης, διδάκτορας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι ο συγγραφέας δυο εξαιρετικών βιβλίων που αφορούν την Ελλάδα της εποχής του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. «Η εμπειρία της κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα», και του «Δεκεμβριανά 1944, η μάχη της Αθήνας». Με αφορμή την επέτειο των 75 χρόνων από την απελευθέρωση της Αθήνας από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής (12η Οκτωβρίου 1944) και τα δυο βιβλία, έχουμε μαζί του μια συνέντευξη εφ’ όλης της ύλης για την περίοδο της κατοχής στην Αθήνα και όχι μόνο.
Οι πρώτες ερωτήσεις αφορούν την υποδοχή από τους Αθηναίους των στρατευμάτων κατοχής αλλά και το γενικότερο ζήτημα των συνεργατών των Γερμανών (από το 00:18-11:07 στο βίντεο). Συζητάμε για όσους συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς ναζί από το πολιτικό προσωπικό έως τους Γερμανοτσολιάδες (τα Τάγματα Ασφαλείας). Όπως μας λέει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης η κατοχή ήταν ταυτόχρονα και μια μεγάλη ευκαιρία για να ανελιχθούν τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά διάφοροι στην Ελλάδα: «Το πιο σκοτεινό σημείο είναι οι επιχειρήσεις που όχι μόνο επιβίωσαν αλλά επεκτάθηκαν με τη συνεργασία με τις δυνάμεις κατοχής».
Σε πολιτικό επίπεδο η συνεργασία αστικών δυνάμεων με τους ναζί δεν έγινε λόγω ιδεολογικής ταύτισης μαζί τους (ως επί το πλείστων). Οι αστοί πολιτικοί που συνεργάστηκαν, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση τον Ιωάννη Ράλλη, το έκαναν για λόγους «κομμουνιστικού κινδύνου» (λόγω της δύναμης του ΕΑΜ και του φόβου κυριαρχίας του μετά την αποχώρηση των Γερμανών). Χαρακτηριστικά, μας λέει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης, ότι η δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας ήταν ιδέα του αστικού πολιτικού κόσμου ανεξάρτητα από ιδεολογικές διαφορές. Στη δημιουργία αυτή συμφώνησαν ο φιλοβασιλικός Ιωάννης Ράλλης, ο αντιβασιλικός Θεόδωρος Πάγκαλος και ο νούμερο δυο των Φιλελευθέρων, ο Στυλιανός Γονατάς.
Στη συνέχεια συζητάμε για το πόσους άνδρες απασχολούσε ο γερμανικός στρατός και ποιους βάρυναν τα κόστη κατοχής (11:07-14:16). Οι Γερμανοί απασχολούσαν στην Ελλάδα 6-7 μεραρχίες και το κόστος συντήρησης επιβάρυναν το ελληνικό δημόσιο ως «έξοδα κατοχής». Το κόστος αυτό έφτασε το 115% του ΑΕΠ της τότε Ελλάδας, το υψηλότερο της Ευρώπης –για παράδειγμα το «κόστος κατοχής» του Βελγίου ήταν το 20-25% του ΑΕΠ του.
Ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο που μας δίνει ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης είναι ότι ο πληθυσμός της Αθήνας στην κατοχή μεγάλωσε λόγω της πολιτικής εθνοκάθαρσης και «εκβουλγαρισμού» στην οποία επιδόθηκαν οι βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής στην ανατολική Μακεδονία και την Θράκη (14:16-15:37).
Ακολούθως συζητάμε με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη για τις μεγάλες μάχες και τις επιτυχίες της Αντίστασης στην Αθήνα (15:37-22:49). Η πρώτη μεγάλη απεργία έγινε τον Απρίλιο 1942, ενώ από το 1943 η ένοπλη πάλη αποκτά μαζικά χαρακτηριστικά γενικά στην Ελλάδα. Η μάχη ενάντια στην καταναγκαστική επιστράτευση για τα εργοστάσια της Γερμανίας το 1943 στέφεται με επιτυχία και η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα της Ευρώπης που δεν θα στείλει εργάτες στα εργοστάσια της ναζιστικής Γερμανίας (η υπόλοιπη Ευρώπη έστειλε περί τα 17 εκατομμύρια). Η επιτυχία της Αντίστασης στην Αθήνα είναι τόσο μεγάλη ώστε μήνες πριν αποχωρήσουν οι Γερμανοί περιοχές της Αθήνας είναι ήδη απελευθερωμένες από τον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (Καισαριανή, Βύρωνας, Κοκκινιά, κ.α.).
Με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη συζητάμε (22:49-28:31) και για τις αστικές οργανώσεις που πράγματι πολέμησαν κατά των δυνάμεων κατοχής –ΕΔΕΣ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος) - ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων) - Ιερή Ταξιαρχία κ.α. Αυτές οι οργανώσεις δεν είχαν, ούτε κατ’ ελάχιστο, τη μαζικότητα του ΕΑΜ και οι περισσότερες ήταν οργανώσεις γύρω από μεμονωμένα άτομα που κινούνταν στη λογική των δολιοφθορών και της αντικατασκοπίας.
Στο θέμα της συνολικής αποτίμησης του κόστους της κατοχής, σε ανθρώπινες ζωές και από οικονομική άποψη, συζητάμε από το 28:31 έως το 35:13. Ενώ το κόστος σε ανθρώπινο επίπεδο έχει αναθεωρηθεί στις μετέπειτα δεκαετίες προς τα κάτω, εντούτοις το οικονομικό κόστος είναι πιο σύνθετο ζήτημα. Για παράδειγμα, η καταστροφή των υποδομών και του παραγωγικού ιστού ήταν τέτοιας έκτασης (συμπεριλαμβανομένου και του εμφύλιου που ακολούθησε) που η αστυφιλία των δεκαετιών του 1950 και του 1960 έχει τις ρίζες της στην περίοδο της κατοχής.
Η τελευταία ερώτηση αφορά τι απέγιναν οι συνεργάτες των ναζί και ιδιαίτερα όσων είχαν διαπράξει ειδεχθείς πράξεις κατά αμάχων (35:13-40:20). Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης μας λέει ότι σε ολόκληρη την Ευρώπη η συνεργασία με τις δυνάμεις κατοχής ήταν εκτεταμένη. Η μεταπολεμική ταχτική των δυτικών κυβερνήσεων ήταν να δικαστούν κάποιοι αλλά η πλειοψηφία είτε αθωώθηκε είτε δεν δικάστηκε ποτέ. Στην Ελλάδα η μεγάλη πλειοψηφία όσων συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς απαλλάχθηκε λόγω του εμφυλίου και του «κομμουνιστικού κινδύνου». Ακόμα και εγκληματίες πολέμου, όπως ο Μαξ Μέρτεν, ο σφαγέας της Θεσσαλονίκης, φρόντισε η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή να τον αποφυλακίσει παρ’ ότι καταδικάστηκε σε 25 χρόνια κάθειρξη.
Στις 28 Σεπτεμβρίου του 1960, η γερμανική εφημερίδα Ηχώ του Αμβούργου και το περιοδικό Der Spiegel δημοσίευσαν αφηγήσεις του Μαξ Μέρτεν, σύμφωνα με τις οποίες ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο υπουργός Εσωτερικών Δημήτρης Μακρής και η σύζυγός του, Δοξούλα, ήταν «έμμισθοι πληροφοριοδότες των γερμανικών αρχών Κατοχής και για τις πολύτιμες πληροφορίες που είχαν δώσει, σχετικά με την Αντίσταση, πήραν ανταμοιβή από τις κατασχεμένες περιουσίες των Εβραίων»…
