Δημοσιεύουμε σήμερα αποσπάσματα του κειμένου “Θέσεις του Ιούνη”   Ολόκληρο το κείμενο θα δημοσιευτεί στο τεύχος Οκτωβρίου του περιοδικού Ουτοπία, πλαισιωμένο από ένα αφιέρωμα στον Αλτουσέρ και την πολιτική θεωρία.

του Φρίντερ Όττο Βολφ

μετάφραση: Γιώργος Σουβλής, επιμέλεια: Στάθης Κουβελάκης

Εισαγωγή του Στάθη Κουβελάκη

Το κείμενο που ακολουθεί απεικονίζει στο έπακρο την αμφιλεγόμενη θέση του έργου του Αλτουσέρ που εκτείνεται από το τραγικό γεγονός του 1980 ως τον θάνατό του, μια δεκαετία αργότερα. Συνέχεια ή ρήξη με την προηγούμενη σκέψη του; Απέλπιδες προσπάθειες ενός συντετριμμένου υποκειμένου ή νέα δημιουργική αρχή για το στοχασμό του; Είναι τελικά ο «ίδιος» Αλτουσέρ που γράφει το Για τον Μάρξκαι ο «ζωντανός νεκρός» που υπογράφει την εκτός κάθε ορίου «αυτοβιογραφία» του; Στις Θέσεις του Ιούνη τα ερωτήματα αυτά, που διατρέχουν την ίδια τη σκέψη του Αλτουσέρ, παίρνουν μια νέα τροπή, καθότι εδώ ο λόγος του μας φτάνει διαμοσελαβημένος από τον λόγο του φίλου του Φρίντερ Όττο Βολφ, που προσπάθησε ανεπιτυχώς να τις δημοσιεύσει αλλά προσέκρουσε στην άρνηση των κληρονόμων. Αναγκαστικά λοιπόν, η ίδια η μορφή του κειμένου τροποποιείται και παίρνει το χαρακτήρα μιας «αναφοράς».

Οι Θέσεις του Ιούνη έχουν αναμφισβήτητα μια ονειρική χροιά και αποπνέεουν μια ιδιόμορφη αισιοδοξία για το εγχείρημα της κομμουνιστικής απελευθέρωσης, που μοιάζει με αντεστραμμένη εικόνα της καταθλιπτικής ατμόσφαιρας των γραπτών της περιόδου 1978-1980, αλλά και αρκετών κατοπινότερων. Φαίνεται ότι ορισμένοι θεώρησαν ότι αποτελεί κάτι σαν θεωρητικό παραλήρημα, αλλά το ερώτημα θα μπορούσε να τεθεί για όλα τα κείμενα που γράφτηκαν μετά το 1980 και είναι πλέον στο μεγαλύτερο μέρος τους δημοσιευμένα.

Ας σημειώσουμε εδώ μόνο ότι, αν και αδημοσίευτο (αλλά προσβάσιμο στο κατατεθειμένο αρχείο των χειρογράφων του), το κείμενο αυτό απετέλεσε ένα βασικό τεκμήριο  της μεταμοντέρνας ερμηνείας  της σκέψης του ύστερου Αλτουσέρ που διατύπωσε ο Αντόνιο Νέγκρι το 1993[2] και άσκησε ισχυρή επίδραση σε όλη τη συζήτηση που ακολούθησε. Οι Θέσεις αυτές σίγουρα αποτυπώνουν μια θεωρητική μετατόπιση, ειδικά όταν διαγράφουν την ταξική πάλη ως κινητήρια ιστορική δύναμη, αλλά σχεδόν εξίσου και μια ριζοσπαστικοποιημένη εκδοχή του πυρήνα της αλτουσεριανής σκέψης, όταν π.χ. αποφαίνονται ότι «τα πάντα κρίνονται σε τελευταία ανάλυση στο πεδίο της ιδεολογικής πάλης και της φιλοσοφικής παρέμβασης». Κυρίως όμως ξαναπιάνουν και ξετυλίγουν ένα βασικό νήμα του αλτουσεριανού έργου που αφορά τη σχέση της φιλοσοφίας με την πολιτική πρακτική, ένα νήμα που γνωρίζουμε τώρα ότι διαπερνούσε υπόγεια τη δουλειά του από τη δεκαετία του 1970 και ήρθε στο φως με τη μεταθανάτια δημοσίευση των εξαιρετικά σημαντικών κειμένων του για τον Μακιαβέλι. Αυτός είναι ο Αλτουσέρ που προσπαθεί να σκεφτεί την ιδιαιτερότητα της πολιτικής και την «αστάθμητη» τροχιά που χαράζουν οι διαδράσεις της ενδεχομενικότητας και των ιστορικά προσδιορισμένων καθορισμών. Είναι ο Αλτουσέρ της συγκυρίας, και όχι της δομής, του «κενού», δηλαδή της ενικότητας των συμβάντων, αλλά και της επανδιατύπωσης της κομμουνιστικής προοπτικής. Μια προοπτική που ορίζεται πλέον ως προσπάθεια μετασχηματισμού των «νησίδων κομμουνισμού» που εμπερικλείει ο σημερινός κόσμος σε ένα νέο απελευθερωτικό κίνημα, πέρα από τη μορφή-κόμμα, ίσως και πέρα από τον μαρξισμό, αλλά που, σε ρήξη με τη μεταμοντέρνα αντίληψη, επιμένει στον στόχο του «να κάνουμε το περιθώριο κέντρο».

Στο κείμενο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Αλτουσέρ, ταυτιζόμενος πλήρως με την «μοναξιά» των στρατευμένων στοχαστών στους οποίους έχει ανεφερθεί, επιχειρεί, με μια ύστατη ζαριά, να σπάσει το τείχος της σιωπής και της απομόνωσης που τον περιέβαλλε και, όπως ο Μακιαβέλι που τόσο θαύμαζε, να «στοχαστεί το καινούργιο».

***

Η “ΑΝΑΦΟΡΑ” ΤΟΥ ΦΡΙΝΤΕΡ ΟΤΟ ΒΟΛΦ ΣΤΙΑ “ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΙΟΥΝΗ” ΤΟΥ ΑΛΤΟΥΣΕΡ

Θέση 6

[…] «Υπάρχει η ιδέα στον Μαρξ, και πάνω από όλα στους Ένγκελς, Λένιν, Μάο, πως οι επιστημονικές έννοιες είναι έγκυρες μόνο όταν διαθέτουν ως υπόβαθρο μια σωστή φιλοσοφία» (γαλ. «philosophie juste»), και πως [...] ενδέχεται να μπορούν χρησιμοποιηθούν μόνο στη βάση του σωστού προσανατολισμού που παρέχεται από μια τέτοια σωστή φιλοσοφία» (Θ6). Σε αυτή την μακροσκελή έκτη θέση, ο Aλτουσέρ πρώτα επισημαίνει πως μια τέτοια «σωστή φιλοσοφία» δεν μπορεί να βρεθεί «στον θεωρητικό ανθρωπισμό του νεαρού Μαρξ, δηλαδή στη φιλοσοφική θεωρία της φοϋερμπαχιανής αποξένωσης» και υπογραμμίζει ότι «ο θεωρητικός αντιανθρωπισμός του Μαρξ είναι η προϋπόθεση: 1) της επιστημονικής του θεωρίας των κοινωνικών σχηματισμών 2) του πρακτικού, αδελφικού ανθρωπισμού του κομμουνισμού». [3] Ο Αλτουσέρ ωστόσο επιμένει πως ο Μαρξ ποτέ «δεν είχε επιχειρήσει να συστηματοποιήσει αυτήν τη φιλοσοφία»: στη Γερμανική Ιδεολογία[4] (την οποία ο Αλτουσέρ διαβάζει ακολουθώντας την ανάλυση του Ζωρζ Λαμπικά)[5] «ο Μαρξ θεωρεί πως η φιλοσοφία είναι μόνο ιδεολογία, και ως εκ τούτου ψευδαισθητική». Κατόπιν, oΜαρξ «επαναπροσεγγίζει ανοικτά τον Χέγκελ “αντιστρέφοντάς” τον (όπως έχω επισημάνει πρόκειται για μια μάλλον ασαφή έννοια συντηρητικής φύσης)». Βασικά, ο Mαρξ ποτέ δεν εγκατέλειψε την ιδέα πως η φιλοσοφία ήταν μια μορφή ιδεολογίας» ή την ιδέα ότι ήταν ένας «θετικός επιστήμονας» (γαλ. «savant positif»), «στην παράδοση των επιστημόνων φυσικών και δαρβινιστών του 19ου αιώνα». Ο Αλτουσέρ περιγράφει τη χρήση του Χέγκελ [6] από τον Μαρξ με έννοιες που δανείζεται από τον Γκαστόν Μπασελάρ, ο Μαρξ χρησιμοποιεί τον Χέγκελ «τόσο για να στηριχθεί ο ίδιος σε συγκεκριμένες έννοιες και την κίνηση τους (ως ένα είδος φιλοσοφικού στηρίγματος) όσο και για να καταπολεμήσει τις στρεβλωμένες εκδοχές τους (ως ένα είδος επιστημολογικού εμποδίου)», μόνο για να προσθέσει πως υπό αυτήν την οπτική για τον Marx «το εμπόδιο ήταν πάντα πιο καθοριστικής σημασίας από ό,τι ήταν το στήριγμα» – και ο Marx δεν ήταν ποτέ πραγματικά ικανός να «αναμετρηθεί ουσιωδώς με τον Χέγκελ», και ειδικότερα με την δική του σχέση με την φιλοσοφία του Χέγκελ.

Σε αυτό το σημείο ο Αλτουσέρ στρέφεται στον Γιόζεφ Ντίτζγκεντον οποίο θεωρεί ως «τον άνθρωπο που πρώτος κατάλαβε πως ο μαρξισμός χρειάζεται μια φιλοσοφία, την φιλοσοφία του». Ο Ντίτζγκεν είχε ήδη –«αρκετά νωρίτερα από τον Χάιντεγκερ –και καλύτερα από αυτόν»- ορίσει «τη φιλοσοφία ως το “HolzwegderHolzwege”, το μονοπάτι των μονοπατιών που δεν οδηγεί πουθενά», το οποίο ο Althusser συστήνει ως ένα «συνοπτικό αλλά ορθό ορισμό του υλισμού». Ο Ένγκελς καταπιάστηκε με αυτό, «με και μετά τον Ντίτζγκεν», και βάφτισε –«στον αγώνα του, όπως πρέπει να αναγνωρίσουμε, ενάντια στον Ντύρινγκ και “τις περιστάσεις”»– «τον μαρξιστικό υλισμό ως διαλεκτικό υλισμό, το διάσημο «dia-mat» της παράδοσης της Τρίτης Διεθνούς».

Ο Αλτουσέρ υπενθυμίζει στον αναγνώστη πως αναμφισβήτητα ο Μαρξ έχει «επαναλάβει χιλιάδες φορές ότι ήταν υλιστής» — αυτό «σήμαινε γι’ αυτόν, πάνω απ’ όλα, “να μη λέμε ιστορίες μεταξύ μας” για την πραγματικότητα, αλλά να την κατανοούμε χωρίς καμία ξένη προσθήκη (Ένγκελς)». Και προσθέτει: «αλλά ο Μαρξ δεν είχε ποτέ χρησιμοποιήσει την έννοια του διαλεκτικού υλισμού,  αυτόν τον «κίτρινο λογάριθμο», όπως θα του άρεσε να λέει, αυτήν τη θεωρητική ανοησία». Ο Αλτουσέρ επιμένει πως το γεγονός της ανικανότητας του Μαρξ «να γράψει “είκοσι σελίδες για την διαλεκτική”» (την οποία περιγράφει ως μια «ευτυχή ανικανότητα» τους λόγους της οποίας «θα χρειαστεί κάποιος να θελήσει να τους καταλάβει»), έχει ως τελικό αποτέλεσμα πως «το οτιδήποτε θα πρέπει να γνωρίζουμε από την αντίληψή του για τη διαλεκτική (αφήνοντας κατά μέρους το “διαλεκτικό” παιχνίδι των εννοιών της εργασιακής θεωρίας της αξίας) περικλείεται στην όμορφη φράση πως “η διαλεκτική, η οποία ως επί το πλείστον έχει υπηρετήσει τις κατεστημένες εξουσίες, είναι επίσης κριτική και επαναστατική”». Σε αυτήν την φράση ο Aλτουσέρ βρίσκει «τα πάντα». «Χρησιμοποιούμενη με θετικό τρόπο, όταν οι “νόμοι” της διατυπώνονται ρητά (Ένγκελς, Στάλιν) η διαλεκτική είναι συντηρητική, αντιδραστική ή απολογητική [...]. Αλλά χρησιμοποιούμενη με αρνητικό τρόπο, όταν δεν είναι μόνο κριτική αλλά και επαναστατική, η διαλεκτική είναι άξια εκτίμησης (γαλ. “appreciable”)». Αυτό σημαίνει για τον Aλτουσέρ πως οποιαδήποτε συζήτηση για τους «νόμους της διαλεκτικής» ή «νόμους της ιστορίας» είναι ένας παραλογισμός.

Τι θα μπορούσε τότε να είναι μια τέτοια απολύτως αρνητική διαλεκτική; Ο Αλτουσέρ στο σημείο αυτό μετατοπίζεται, «ερχόμενος στην ουσία» του ζητήματος, και διατυπώνει την κεντρική του θέση: «Ο “αληθινός” υλισμός είναι ο υλισμός του αστάθμητου, εγγεγραμμένος στην παράδοση του Δημόκριτου, όπως ο Λένιν έχει επισημάνει τόσο επιτυχημένα». Και προσθέτει ορισμένες διευκρινίσεις: «Αυτός ο υλισμός δεν είναι μια φιλοσοφία που πρέπει να επεξεργαστεί ως σύστημα προκειμένου να καταστεί άξιος του ονόματος της φιλοσοφίας. Κάτι τέτοιο δεν θα ήταν μια απρόσιτη πολυτέλεια, αλλά δεν είναι απαραίτητο». Περισσότερο προσδιορίζεται από τη θέση που καταλαμβάνει στο πεδίο της φιλοσοφίας: «Αυτό το οποίο είναι αποφασιστικό στον μαρξισμό είναι το ότι καταλαμβάνει μια θέση στη φιλοσοφία». Και τούτο επειδή μια φιλοσοφία δεν συγκροτείται από την περισσότερο ή λιγότερο συστηματική της επεξεργασία: «Αυτό που την καθιστά φιλοσοφία δεν είναι ο αποδεικτικός της λόγος (δεν υπάρχει αληθινή απόδειξη στη φιλοσοφία, όπως οι λογικοί φιλόσοφοι γνωρίζουν εδώ και πολύ καιρό), ούτε ο νομιμοποιητικόςτης λόγος». Αντ’ αυτού, «αυτό που προσδιορίζει μια φιλοσοφία είναι η θέση της (thèsis, thesis) στο φιλοσοφικό πεδίο του αγώνα (το «πεδίο μάχης» του Καντ) — υπέρ ή κατά της τάδε ή της δείνα υφιστάμενης φιλοσοφικής θέσης (μια νέα θέση: Satz, Setzen, Thèsis, thesis.)».

Θέση 7

Στην ακόλουθη, έβδομη θέση γίνεται σαφές «το πολύ μεγάλο πλεονέκτημα» του «υλισμού τουαστάθμητου» (Θ7) ως φιλοσοφικής θέσης: «Πρώτον, θέτει την προτεραιότητα του υλισμού έναντι οτιδήποτε άλλου, του αστάθμητου συμπεριλαμβανομένου, παρά το ότι ο υλισμός και το αστάθμητο είναι ένα και το αυτό». Αυτό σχετίζεται με την διάκριση μεταξύ «ύλης» και «υλικότητας»: «ο υλισμός μπορεί να είναι απλά ύλη, αλλά όχι αναγκαία μόνο ύλη, “ολόγυμνη” ύλη». Αντί να περιορίζεται «στην ύλη του φυσικού ή του χημικού» ή σ’ αυτήν «του εργάτη που δουλεύει το μέταλλο ή την γη, ο αστάθμητος υλισμός, με το να επιβεβαιώνει την “προτεραιότητα της ύλης έναντι οτιδήποτε άλλου”, μπορεί να φτάσει μέχρι και την “υλικότητα της διαθετικότητας” (“dispositif”) ή ακόμη και στο “απλό ίχνος” (Ντεριντά), την υλικότητα της χειρονομίας, η οποία αφήνει ένα ίχνος, που δεν διακρίνεται από το ίχνος που αφήνεται σε τοίχους σπηλαίων ή σε ένα φύλλο χαρτί», [7] ή, σύμφωνα με τον Ντερριντά πάλι, ακόμη και με την υλικότητα μια μιας «ομιλούσας φωνής».[8] Με αυτή τη διευρυμένη έννοια, ο Aλτουσέρ είναι έτσι σε θέση να διαβεβαιώσει ότι: «Η προτεραιότητα της υλικότητας είναι καθολική» — και να διακρίνει αυτήν τη θέση από αυτήν της «πρωτοκαθεδρίας της βάσης (λανθασμένα κατανοημένη ως το συνολικό άθροισμα των παραγωγικών υλικών δυνάμεων και των πρώτων υλών)», της οποίας οι βλέψεις για καθολικότητα είναι «παράλογες στον βαθμό που αναφέρονται στις παραγωγικές δυνάμεις, ενώ αυτές υπάγονται (γαλλ. soumises) στις σχέσεις παραγωγής». Σε ένα απόσπασμα από τηνΣυμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας ο Μαρξ έχει γράψει σε ό,τι αφορά «το ερώτημα που τίθεται σχετικά με το εάν οι μορφές ιστορικής προτεραιότητας είναι και λογικά πρότερες»: “Eξαρτάται”. Μια αστάθμητη και όχι μια διαλεκτική διατύπωση».

Ο Aλτουσέρ προτείνει την ακόλουθη επαναδιατύπωση αυτής της θέσης: «Οτιδήποτε ενδέχεται, σε τελευταία ανάλυση, να είναι επικαθοριστικό δηλαδή να κυριαρχήσει». Ανατρέχει στον Μαρξ όταν αυτός αναφέρεται στους μεταβαλλόμενους επικαθορισμούς της κοινωνικής ολότητας (από «την πολιτική στην Αθήνα, και τη θρησκεία στην Ρώμη») αλλά και στις επεξεργασίες του ίδιου και του Μπαλιμπάρ στο Να διαβάσουμε το κεφάλαιο, όπου «είχαν επιχειρήσει να θεωρητικοποιήσουν» μια «μη αρθρωμένη θεωρία της μετάθεσης της δεσπόζουσας», ανάλογα με τον κάθε τρόπο παραγωγής. Και διευρύνει την ίδια αυτή ιδέα, ερμηνεύοντας ταυτόχρονα «το επόμενο βήμα του» στη θεωρία: «Αλλά εντός της ίδιας της υπερδομής αυτό που είναι επικαθοριστικό είναι επίσης η υλικότητά της. Για αυτό τον λόγο επιχείρησα να καταδείξω την defacto υλικότητα όλων των υπερδομών και όλων των ιδεολογιών (των ιδεών) που εδρεύουν στους ΙΜΚ (Ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους)». Και ο Aλτουσέρ προσθέτει μια περαιτέρω μεθοδολογική διευκρίνιση: «Εδώ είναι που θα πρέπει να εντοπίσουμε “σε τελική ανάλυση” τημετάθεση της υλικότητας (που είναι τόσο ευμετάβλητη) που είναι πάντα επικαθοριστική “σε τελευταία ανάλυση” σε κάθε συγκεκριμένη κατάσταση, και είναι πάντα αληθές πως “εξαρτάται” — από την συγκεκριμένη διάταξη των δυνάμεων, και, ως εκ τούτου από την κατανομή τους κάτω από μια δεσπόζουσα».

Θέση 8

[…] Σε αυτό το κεντρικό σημείο εισάγει την έννοια του αστάθμητου: «Σε κάθε διασταύρωση, η τάση μπορεί να πάρει το τάδε ή το δείνα απρόβλεπτο μονοπάτι, επειδή είναι αστάθμητη». Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τον Αλτουσέρ, «η περίφημη διαλεκτική δεν είναι τίποτε άλλο από το αστάθμητο και το αστάθμητο δεν υπακούει σε κανένα νόμο (εκτός από τους στατιστικούς νόμους, αλλά με αυτούς βρισκόμαστε στο σκότος της περίφημης επιτυχημένης ζαριάς σύμφωνα με “το νόμο των μεγάλων αριθμών”)». Αυτό το οποίο διαθέτουμε είναι ορισμένα σταθερά στοιχεία: «Αντίθετα, το αστάθμητο διαθέτει ορισμένες σταθερές μορφές τάσεων επηρεαζόμενες από τις μεταβλητές εντός των οποίων ενυπάρχουν». […]

Θέση 9

[…] «Έτσι είναι λοιπόν ο κόσμος όταν τον παρατηρούμε από το 1925 έως το 1975. Μια παγκόσμια αγορά ενοποιημένη από την αποικιοποίηση, και με ένα κυρίαρχο οικονομικό, χρηματοπιστωτικό, χρηματιστηριακό και πολιτικό κέντρο: την WallStreet». Αυτή η περιγραφή της βασικής συνέχειας του παγκόσμιου συστήματος λειτουργεί ως υπόβαθρο της ιστορικής εξήγησης του σταλινισμού που σκιαγραφεί ο Αλτουσέρ και την οποία θα παραθέσω ολόκληρη: «Κατά τη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου οι ΗΠΑ υπήρξαν το κυρίαρχο κέντρο του κόσμου από όλες τις απόψεις [γαλ. “sous tous les rapports”]. Αλλά με τον πόλεμο της Ισπανίας συνέβη ένα περίεργο φαινόμενο, το οποίο ήταν πολύ σημαντικό. Όχι μόνο η συγκρότηση του Άξονα (Βερολίνο, Ρώμη, Τόκιο). Αλλά κάτι το οποίο μπορούμε, μέχρι το Περλ Χάρμπορ, να αποκαλέσουμε με κάποια επιφύλαξη “συγκρουσιακή” συμμαχία μεταξύ των ΗΠΑ και της Γερμανίας του Χίτλερ. Για ακόμη μια φορά, οι ΗΠΑ δεν κατασκεύασαν ένα Στάλιν προσαρμοσμένο στις ανάγκες της πολιτικής τους, αλλά εκμεταλλεύτηκαν την ύπαρξή του και την ενσωμάτωσαν στην στρατηγική τους».

Ο Αλτουσέρ συνεχίζει επιχειρώντας να αποσαφηνίσει την θέση του, την οποία κρίνει «αναγκαία για την κατανόησή του γιατί ο σταλινισμός είναι τόσο ακατάβλητος, ζωντανός ακόμη και σήμερα, σε ένα μεγάλο αριθμό κομμουνιστικών συνειδήσεων»: «Ο σταλινισμός ήταν η μορφή που “προέκυψε” (και δεν προσχεδιάστηκε), ήταν η ιδιάζουσα μορφή εκμετάλλευσης και αιματηρής καταστολής που επιβλήθηκε (και στηρίχθηκε) από τον ιμπεριαλισμό στους πληθυσμούς των “σοσιαλιστικών” χωρών». Ο Αλτουσέρ συγκρίνει αυτό το φαινόμενο με «την ταυτόσημη πολιτική αιματηρής δικτατορίας την οποία οι ΗΠΑ έχουν επιβάλλει για δεκαετίες σε χώρες της Λατινικής Αμερικής — δικτατορίες οι οποίες υποδέχονταν ευπρόσδεκτα ευρωπαίους ναζί εγκληματίες».

Θέση 10

Ενώ στην Θέση 9 επισημαίνει τις συνέχειες του παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού συστήματος κατά τη διάρκεια της μετάβασης από τη βρετανική στην αμερικανική κυριαρχία, στη Θέση 10 ο Αλτουσέρ τονίζει μια ασυνέχεια: «Μόλις τα δύο τελευταία χρόνια ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός έχει αποκηρύξει την κλασική λύση της αιματηρής δικτατορίας, υποστηριζόμενης από δολοφονίες και βασανιστήρια, υπέρ μιας σοσιαλδημοκρατικής λύσης σε παγκόσμια κλίμακα». Εδώ ο Αλτουσέρ μας παραπέμπει «στους αστούς ιστορικούς και τους πολιτικούς επιστήμονες» οι οποίοι «έχουν μελετήσει ήδη σοβαρά αυτό το ζήτημα και συνεχίζει εξηγώντας το νέο «σχηματισμό της παγκόσμιας αγοράς» των τελευταίων «δύο-τριών ετών». Τα «βασικά χαρακτηριστικά» της οποίας είναι «στα μάτια μου» τα ακόλουθα:

1)     Κάθε γεγονός τώρα είναι παγκόσμιο [γαλ. «mondial»]), ασχέτως του εάν είναι οικονομικό (η μαύρη εργασία της νοτιοανατολικής Ασίας, οι παράνομοι μετανάστες στην Ευρώπη, η εντυπωσιακή ανάπτυξη των εξαγωγών χάλυβα κτλ), πολιτικό ή πολιτισμικό. Ο κόσμος έχει γίνει ένας. Κάθε στοιχείο έχει τις συνεπαγωγές του στην άλλη άκρη του κόσμου. Για αυτό η πληροφορία αποκτά μια νέα και επαναστατική σημασία.

2)     Αυτός ο κόσμος δεν έχει πλέον ένα κυρίαρχο κέντρο, αλλά μια πολλαπλότητα κέντρων μεταξύ των οποίων η κυριαρχία αλλάζει χωρίς καμία ρήξη. Αυτό γίνεται φανερό στις διακυμάνσεις του χρηματιστηρίου, στο γιγάντιο αμερικάνικο χρέος, στην απρόβλεπτη πτώση του δολαρίου, τώρα στην ελεύθερη πτώση του μετά από μια εντυπωσιακή άνοδο. [ [...] (Ξανά, εδώ, ο Αλτουσέρ παραπέμπει τον αναγνώστη σε μη κατονομασθείσες «εξαίρετες αστικές μονογραφίες σχετικές με αυτά τα κρίσιμα ζητήματα).

3)     Στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου οι εκβιομηχανισμένες χώρες, καπιταλιστικές και σοσιαλιστικές, συμπεριλαμβανομένης της Κίνας κτλ., είναι σε θέση ισχύος — εάν όχι εν ενεργεία [γαλ.«enacte»], τουλάχιστον δυνάμει. Και την ημέρα που η κινέζικη και γαλλική πολιτική μιας ένωσης της Κίνας, της Ευρώπης και του Τρίτου Κόσμου δεν θα αποτελεί πλέον ένα απλό σχέδιο αλλά μια υπαρκτή δύναμη, η κατάσταση θα ανατραπεί [γαλ. «basculera»] οριστικά. Επισημαίνω πως σε αυτήν τη “σιωπηρή συμμαχία”, η οποία κατευθύνεται ενάντια στις ιμπεριαλιστικές ΗΠΑ, δεν υπάρχει κέντρο πλέον, καμία διευθύνουσα δύναμη [γαλ. «pays dirigeant»].

4)     Από τούδε και εφεξής, ο κόσμος είναι μια απρόβλεπτη ροή. Εάν θέλουμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για αυτόν, πρέπει να ανατρέξουμε στον Ηράκλειτο («δεν μπορούμε να μπούμε στο ίδιο ποτάμι δύο φορές») ή στον Επίκουρο (προτεραιότητα του κενού έναντι των ατόμων). Εάν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε μια εικόνα που είναι εγγύτερα σε εμάς δεν θα πρέπει να αναπαριστούμε πλέον τον κόσμο με τον τρόπο του Ντεκάρτ ως ένα δέντρο με ιεραρχήσεις, αλλά, όπως ο Ντελέζ (ένας ιδιοφυής γάλλος φιλόσοφος), ως ένα οριζόντιο ρίζωμα». […]

Θέση 11

Ο Aλτουσέρ εδώ αναφέρεται στην αναγκαιότητα αυτές οι «απλές παρατηρήσεις» που διατυπώνει να «διορθωθούν και να εξειδικευτούν για κάθε κοινωνικό σχηματισμό από αυτούς τους συντρόφους που αγωνίζονται [γαλ. «militent»] για την απελευθέρωση των λαών τους». Καταλήγει όμως στο εξής: «δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε τον εντυπωσιακό χαρακτήρα του συσχετισμού δύναμης μεταξύ του κομμουνισμού και της απελευθέρωσης από τη μία πλευρά [9] και του ιμπεριαλισμού από την άλλη». Προκειμένου οι πρώτοι «να αποκτήσουν συνείδηση αυτού του συσχετισμού δύναμης και να δράσουν συμφώνα με αυτόν», η ενδέκατη θέση του Aλτουσέρ αναφέρεται στην παρούσα κατάσταση «αυτού του κόσμου» (Τ11): Αφού επισημάνει «την τεχνολογική επανάσταση που ζούμε» για την οποία θεωρεί «ότι δεν υπάρχει προηγούμενο στην ιστορία» –«εάν οι άνθρωποι αδράξουν την ευκαιρία αυτής της καινοτομίας χωρίς προηγούμενο, τα πάντα θα είναι και θα γίνουν δυνατά»–, σκιαγραφεί έναν κόσμο που έχει χάσει τον προσανατολισμό του (γαλ. «déboussolé»), δηλαδή, έναν κόσμο «που έχει χάσει τις παραδοσιακές του “αξίες” και μαζί με αυτές κάθε είδους κέντρο, θεωρητικό, πολιτικό, οικονομικό».

Ως φιλόσοφος, ο Aλτουσέρ στηρίζει το επιχείρημα του στην ανυπαρξία «μεγάλων στοχαστών στους καιρούς μας[10]»: «με εξαίρεση τους άγγλους φιλόσοφους της γλώσσας (μαθητές των Βιτεγκενστάιν και Ώστιν), τον Deleuze και πάνω από όλους τον Ντεριντά στην Γαλλία, κανείς δεν έχει καταφέρει να καθιερωθεί (γαλ. «percer»).

Αυτό που ο Aλτουσέρ «θέλει απλά να πει», όπως μας διευκρινίζει ο ίδιος, είναι ότι «αυτός ο κόσμος, [που] στερείται οποιασδήποτε διασφαλισμένης και σταθερής δομής, [που είναι]ιδιαίτερα[11] αποπολιτικοποιημένος (μια ένδειξη: η πολιτική “των πολιτικών” απορρίπτεται, αλλά με την σιωπηρή ελπίδα μιας αληθινής πολιτικής), [...] προσφέρεται από μόνος του και πρέπει να αδραχθεί [γαλ. «il est à prendre»]». Ανατρέχοντας στις μελέτες του αναφορικά με την έννοια της «“τύχης (καλής περίστασης)”» στον Μακιαβέλι, διατυπώνει το συμπέρασμα του:«η τύχη στην υψηλότερη μορφή της είναι το κενό: η αποφυγή εμποδίων». Αποστασιοποιείται από την «ιδέα πως δεν υπάρχουν πλέον εμπόδια σήμερα». Όπως μας είχε επισημάνει στην αρχή αυτής της θέσης -«οι αντιστάσεις στην αλλαγή είναι πάντα μεγαλύτερες από ότι φανταζόμαστε»- υφίστανται σήμερα αυτά τα εμπόδια «τα οποία γνωρίζουμε και τα οποία είναι γιγάντια, και υπάρχουν επίσης αυτά τα οποία δεν γνωρίζουμε και τα οποία θα εμφανιστούν μπροστά μας κάποια μέρα». Αλλά ο Althusser επιμένει στην διάγνωσή του σχετικά με την νέα ιστορική φάση: «Αλλά η σχέση αυτών των εμποδίων με τον υπόλοιπο κόσμο έχει πλέον αλλάξει: συνεχίζουν να επιβιώνουν μόνο στα (ενίοτε αχανή) διάκενα αλλά αυτό συμβαίνει σε ένα κόσμο που εν τούτοις τα περιβάλλει». Έτσι εισάγει μια λίστα 8 σημείων με μια ρητορική ερώτηση «Είναι άραγε υπερβολικό αν λέγαμε πως η συγκυρία είναι μοναδική στην ιστορία;».

Αυτά τα σημεία εισάγονται για να περιγράψουν αυτήν τη συγκυρία. Επειδή είναι αρκετά πυκνά τα παραθέτω πλήρως (παραλείποντας μόνο κάποιες από τις εκτεταμένες εξηγήσεις που προστέθηκαν σε ορισμένα απ’ αυτά):

«α. Το τέλος της ταξικής πάλης στις εκβιομηχανισμένες χώρες, καπιταλιστικές και σοσιαλιστικές).

β. Το τέλος των κοινωνικών τάξεων (σας υπενθυμίζω την θέση μου για την προτεραιότητα του ταξικού αγώνα έναντι των τάξεων, διατυπωμένη στην απάντηση μου στον JohnLewisτην οποία το ΚΚ Γαλλίας θεωρεί ότι είναι απλά κοινοτοπία).

γ. Το κεφάλαιο: Η μετατόπιση της ταξικής πάλης από την οικονομία και την πολιτική στην ιδεολογία. Αυτό είναι γεγονός κεφαλαιώδους σημασίας, και είναι αναγκαίο να μην το «παραβλέψουμε». Είναι η ταξική σύγκρουση στο επίπεδο της ιδεολογίας που θα κρίνει το μέλλον του ταξικού αγώνα εν γένει. Σε αυτόν το ταξικό αγώνα που θα κριθεί η τάση που θα ακολουθήσει η σοσιαλδημοκρατία ανά τον κόσμο τα επόμενα δέκα χρόνια. [...] Η γενική στρατηγική θα είναι η ίδια: να κάνουμε την σοσιαλδημοκρατία να στραφεί προς αριστερά: αλλά δεν υπάρχει έτοιμη συνταγή για αυτό. [...]

δ. Γενικά [γαλ. «dans l’ensemble»], παρά τις γιγάντιες δυσκολίες που θα παρουσιαστούν το κίνημα βαδίζει προς την κατεύθυνσή μας: τελικά, μέσα από μια σειρά δοκιμασιών, η σοσιαλδημοκρατία στις ΗΠΑ θα κάνει αριστερή στροφή. [...] Τα πάντα μας κάνουν να πιστεύουμε πως [FOW οι ΗΠΑ] είναι ήδη υποχρεωμένες να διεξάγουν ένα σκληρό αγώνα στην Ευρώπη προκειμένου να καταστήσουν τις ιδέες τους κυρίαρχες και θα χάσουν το παιχνίδι με την επικείμενη ήττα των Ρήγκαν, Θάτσερ]. Αυτό θα είναι ένα αλυσιδωτό φαινόμενο το οποίο μπορεί να φαίνεται αναπόφευκτο. Αλλά είναι πάντα αναγκαίο να δυσπιστούμε απέναντι στο “αναπόφευκτο”. Στην πορεία, υπάρχουν πάντα απροσδόκητα εμπόδια και ανατροπές.

ε. Μπορούμε να υποστηρίξουμε πως κατά ένα συγκεκριμένο τρόπο ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων της γης είναι ήδη εντός του κομμουνισμού ή σε ένα ανοικτό δρόμο προς τον κομμουνισμό. Έχω ήδη αναφέρει ορισμένα παραδείγματα: όπου δεν υπάρχει οικονομική εκμετάλλευση, κρατική κυριαρχία ή ιδεολογική πλάνη, υπάρχει κομμουνισμός. Το μόνο που χρειάζεται είναι να ενοποιηθούν όλα τα επαναστατικά κινήματα και όλα τα εναλλακτικά κινήματα, καθώς αναπτύσσονται σχεδόν παντού, αναζητώντας μια στρατηγική και νέες πρακτικές.

στ. Το να πάει κανείς παραπέρα, ονειρευόμενος ένα διεθνές κίνημα απελευθέρωσης, θα σήμαινε ότι υποπίπτει σε ουτοπισμό [γαλ. «dans l’utopie»]. Αυτό το οποίο μπορούμε να σκεφτούμε στην πραγματικότητα, είναι ένα κέντρο ιδεολογικής σύγκλισης για την απελευθέρωση και την ελευθερία του κόσμου. Ένα κέντρο το οποίο θα είναι κέντρο πληροφόρησης, όχι ένα ηγετικό κέντρο [γαλ. «de direction»]: ένα κέντρο με ελεύθερη πρόσβαση σε όλες τις ενεργές ομάδες, όπου θα είναι δυνατό να ανταλλάσουν πληροφορίες. Μια διεθνή σύγκλιση για την απελευθέρωση (ΔΣΑ) [γαλ. «convergence internationale pour la liberation (CIL)»]. [...]

ζ. Για αυτό τον λόγο είναι αναγκαίο να ακολουθήσουμε το παράδειγμα του Μαρξ. Ο Mαρξ είπε: το προλεταριάτο στρατοπεδεύει στο περιθώριο της αστικής κοινωνίας. Και το είχε θέσει στο επίκεντρο των ταξικών αγώνων της αστικής κοινωνίας. Τι έχει κάνει ο Μαρξ; Έκανε το περιθώριο κέντρο. Ως προς την μορφή του [γαλ. «formellement»] το πρόβλημα είναι το ίδιο σήμερα. Πρέπει να κάνουμε το περιθώριο κέντρο. Αλλά το περιθώριο δεν είναι ενοποιημένο, είναι εξαιρετικά κατακερματισμένο, σε πολλές εναλλακτικές ομάδες, και η μεγάλη πλειοψηφία των νέων ανθρώπων, των άνεργων και των φτωχών δεν έχουν συνείδηση της ανάγκης για ενότητα. [...][12] Χρειάζεται χρόνος για την δράση. Χρειάζεται ακόμη περισσότερος χρόνος για την κατανόηση.

η. Πρέπει να γνωρίζουμε με σαφήνεια [γαλ. «bien savoir»] πως το βασικό διακύβευμα θα αφορά τώρα τον ιδεολογικό ταξικό αγώνα, δηλαδή την φιλοσοφία. Εντός της φιλοσοφίας πριν από όλα τα άλλα. Αυτό ενδεχομένως να είναι ακόμη δύσκολο να γίνει κατανοητό, αλλά θα επανέλθω σε αυτό. Και αυτός είναι ο λόγος (και όχι για τους συνηθισμένους τακτικούς λόγους που είναι πασίδηλοι την περίοδο αυτή) που το επισημαίνω συνεχώς από το 1965: «Τα πάντα εξαρτώνται από την φιλοσοφία» [γαλ. «touttient à laphilosophie»], ας το εννοήσουμε πλήρως =τα πάντα εξαρτώνται από τον ταξικό αγώνα εντός της φιλοσοφίας. Είναι αυτό ζήτημα μιας κατάστασης που κρίνεται στη μαρκρά διάρκεια; Προφανώς».[13]

5)     Δεν έχω [Φ.Ο.Β.] αναφέρει δυο επιχειρήματα τα οποία πηγαίνουν πέρα από αυτά τα 8 σημεία, τα οποία είναι ωστόσο μέρος του σημείου 7: Ένα επιχείρημα σε σχέση με την ελπίδα που μπορεί να φέρει η νεολαία, και ένα επιχείρημα σε σχέση με την πιθανή σημασία «της ανανέωσης του θρησκευτικού αισθήματος στον κόσμο». Στο πρώτο επιχείρημα ο Aλτουσέρ περιγράφει μια θεμελιώδη αντίφαση της νέας γενιάς που επιχειρεί να ζήσει την ελευθερία της, που εκφράζεται στις πελώριες συναθροίσεις των ροκ συναυλιών, – και που απορρίπτει τον ρατσισμό, τον φασισμό και κάθε είδους αντιδραστικό περιεχόμενο, αλλά που βιώνει την ελευθερία της ως ελευθερία του τύπου «ο καθείς για τον εαυτό του» (chacun pour soi). Ο Αλτουσέρ συνάγει «από αυτό πως αυτή η νεολαία αποτελεί μια μεγάλη ελπίδα = αλλά εδώ προσοχή» [χειρόγραφη προσθήκη]. Στο δεύτερο επιχείρημα, ο Aλτουσέρ επίσης σχολιάζει την αντίφαση – μεταξύ των «μεγάλων υποσχέσεων» ενός «οικουμενισμού που προελαύνει» και των κινδύνων των σκοταδιστικών μορφών θρησκείας, ιδιαίτερα της «απειλής ενός θρησκευτικού πολέμου» μεταξύ των ισλαμικών κρατών και του Ισραήλ, και προτείνει «πως περισσότερο από ποτέ συναντήσεις και διάλογοι πρέπει να γίνουν, ίσως πρώτα από όλα στο Ισραήλ και στην Αίγυπτο».

 Σημειώσεις

[1] Αυτή είναι η τελευταία πρόταση του χειρογράφου του Αλτουσέρ Οι θέσεις του Ιούνη, σε μια γραμμή μόνη της και στο κέντρο αυτής της γραμμής, δηλαδή σαφώς τοποθετημένη ως το τελικό κάλεσμα για να ολοκληρώσει την παρουσίαση του.

[2] Antonio Negri,  «Pour Althusser. Notes sur l’évolution de la pensée du dernier Althusser», στο Futur Antérieur, τεύχος εκτός σειράς: Sur Althusser. Passages, 1993, σ. 73-96.

[3] O Aλτουσέρ  υπόσχεται εδώ πως «μια μέρα» θα εξηγήσει γιατί «μόλις και μετά βίας έχει γίνει κατανοητός» σε αυτόν τον ισχυρισμό του. Το γεγονός ότι πολύ σπάνια έχει διατυπώσει την θέση τόσο καθαρά όπως το κάνει εδώ (cf για παράδειγμα η «Υποστήριξη της Αμιένης» του 1975, στο Λουί Αλτουσέρ, Θέσεις, Θεμέλιο, Αθήνα 1978) μπορεί να θεωρηθεί ότι έχει κάποια σημασία για αυτήν όπως και για τις δομικές ιδεολογικές αντιστάσεις ενάντια στην παραίτηση της κρατοκεντρικής ιδέας ενός ‘υποκειμένου της ιστορίας’.

[4] Το οποίο στη γνωστή του εκδοχή είναι σε μεγάλο βαθμό απότοκο της εκδοτικής δουλείας των πρώτων MEGA, καθότι τώρα γνωρίζουμε, στην βάση μιας διευρυμένης αλλά ακόμη λιγότερο συνεκτικής συρραφής των χειρογράφων, στα οποία, μαζί με τους Μαρξ και τον Ένγκελς  φαίνεται να είχε συμμετάσχει και ο Moses Hess.

[5] Βλέπε Georges Labica, Le statut marxiste de la philosophie, PUF/Complexe, Παρίσι/Βρυζέλλες, 1976.

[6]Ο τρόπος με τον οποίο ο Μαρξ έχει χρησιμοποιήσει τον Χέγκελ περιγράφεται από τον Αλτουσέρ  στη βάση της ανάλυσης του Jacques Bidet (Que faire du Capital?, Klincksieck, Παρίσι 1985, επανέκδοση PUF, Παρίσι, 2000).

[7] Πρόκειται πιθανόν για συντακτικό λάθος του ίδιου του Aλτουσέρ.Νομίζω ότι δεν πρέπει να είναι “από” αλλά μάλλον “μεταξύ”. Ωστόσο, αυτή δεν είναι η διατύπωση του κειμένου.

[8] Το παράδειγμα αυτό έχει δοθεί από τον Balibar (Ecrits pour Althusser, LaDécouverte, Παρίσι, 1999) όταν αναφέρεται στο ίχνος της φωνής του Althusser.

[9]Χειρόγραφη διόρθωση: «surl’» αντί του «et».

[10]Χειρόγραφη διόρθωση: «temps» αντί του «??».

[11]Τυπογραφικό λάθος: «à l’exprème».

[12]Θα επανέλθω στις δυο αναπτύξεις που παραλήφθηκαν εδώ αργότερα.

[13]Χειρόγραφηπροσθήκη: «Question de conjuncture de longue durée ? Évidemment.»: «Ζήτημα συγκυρίας μακράς διάκειας; Προφανώς».