Ρεπορτάζ: Σπύρος Κακουριώτης - Φωτογραφίες: Εύη Φυλακτού
Σε ένα μικρό σπουδαστήριο έχει μετατραπεί, για τις ανάγκες της έκθεσης «Σκοτεινή επταετία, 1967-1974», ο εκθεσιακός χώρος του Ιδρύματος της Βουλής, επί της λεωφόρου Αμαλίας 14. Δυο σειρές από γραφεία καταλαμβάνουν το κέντρο του, τα περισσότερα κενά, μονάχα με μια ταμπλέτα πάνω τους...
Όταν όμως ο επισκέπτης αρχίσει να περιηγείται τα ταμπλό που αφηγούνται με χρονολογική σειρά τα επτά αυτά ζοφερά χρόνια, μέσα από φωτογραφίες, αποσπάσματα εφημερίδων και περιοδικών, έγγραφα και άλλα τεκμήρια, αντιλαμβάνεται ότι πλάι σε κάθε γραφείο υπάρχει και μια συρταριέρα, με τίτλους όπως "Ανθρώπινα δικαιώματα και πολιτικές ελευθερίες", "Η προπαγάνδα του καθεστώτος", "Τύπος", "Λογοκρισία", "Αντίσταση" κ.λπ.
Μέσα στα συρτάρια, ο επισκέπτης διαπιστώνει ότι βρίσκονται έγγραφα, φωτοτυπημένα και λυτά, έτσι ώστε να μπορεί να πάρει στα χέρια του κάποιο που θα του κινήσει το ενδιαφέρον ή να καθίσει στο γραφείο για να το μελετήσει... Παράλληλα, στην ταμπλέτα, μπορεί να συμβουλευτεί οπτικοακουστικό υλικό που σχετίζεται με τη θεματική του συρταριού, όπως ηχογραφημένη τη δήλωση Σεφέρη κατά της δικτατορίας κ.ά.
"Η ιδέα για τα γραφεία ήταν συλλογική" λέει η Άννα Ενεπεκίδου από το Τμήμα Εκθέσεων του Ιδρύματος. "Προέκυψε συζητώντας τον σχεδιασμό της έκθεσης. Έτσι οι μαθητές και οι υπόλοιποι επισκέπτες μπορούν να πάρουν τα έγγραφα στα χέρια τους χωρίς φόβο, να τα περιεργαστούν, να τα μελετήσουν, να ψάξουν σε άλλα συρτάρια και να συγκρίνουν..." "Με τον τρόπο αυτό εξοικειώνονται με την αρχειακή και ιστορική έρευνα" συμπληρώνει ο ιστορικός Χρήστος Χρηστίδης, που συμμετείχε στην έρευνα και έγραψε τα κείμενα που συνοδεύουν τα εκθέματα.
Πάνω στο πρώτο γραφείο που συναντά ο επισκέπτης βρίσκεται τοποθετημένος ο θυρεός της χούντας, το πουλί, που οι δικτάτορες είχαν τοποθετήσει μέσα στην αίθουσα της Βουλής. Στο αμέσως επόμενο, ένας εξαιρετικός χάρτης, όπου σημειώνονται λεπτομερώς τα κέντρα κράτησης και βασανιστηρίων, οι τόποι εξορίας και εκτόπισης, οι έδρες των εκτάκτων και διαρκών στρατοδικείων, αποτέλεσμα έρευνας που πραγματοποίησε ο Χρ. Χρηστίδης.
Η έκθεση έρχεται να συμπληρώσει εκείνην για τα 40 χρόνια της Μεταπολίτευσης, που φιλοξενείται στο κτήριο της Βουλής. "Δεν ήταν δυνατόν να μιλήσουμε για τη Μεταπολίτευση χωρίς να αναφερθούμε στο τι προηγήθηκε" μας είπε ο γενικός γραμματέας του Ιδρύματος, καθηγητής Π. Σούρλας. "Πρέπει, ιδιαίτερα οι νέοι, να ξέρουν τι ήταν αυτό που ήρθε να αλλάξει η Δημοκρατία..."
Αξίζει να σημειωθεί πως το υλικό που παρουσιάζεται στην έκθεση αντλήθηκε από έναν μεγάλο αριθμό αρχείων, δημόσιων και ιδιωτικών ιδρυμάτων, αλλά και ιδιωτών. Οι φυλακίσεις, τα βασανιστήρια, η αντίσταση στο εσωτερικό και ο αντιδικτατορικός αγώνας στο εξωτερικό, η προπαγάνδα του καθεστώτος, ο ελληνικός και διεθνής Τύπος είναι μερικές από τις θεματικές τις οποίες διερευνά η έκθεση. Από το πλούσιο υλικό που παρουσιάζεται, επιλέξαμε να ανοίξουμε τα συρτάρια που περιέχουν έγγραφα των κατασταλτικών μηχανισμών του καθεστώτος, που αφορούν τις παρακολουθήσεις των πολιτών και τη λογοκρισία και να παρουσιάσουμε κάποια από τα περιεχόμενά τους...
Άποψη της Αθήνας την ημέρα του πραξικοπήματος (περιοδικό Life, 5 Mαΐου 1967)
Υπηρεσιακό σημείωμα της Διεύθυνσης Ελέγχου Δημοσίων Θεαμάτων με το οποίο προτείνεται η απαγόρευση προβολής της ταινίας "Η κόρη μου η σοσιαλίστρια" (27 Νοεμβρίου 1967)
Προληπτική λογοκρισία
Ένα από τα πρώτα μέτρα του στρατιωτικού καθεστώτος υπήρξε η φίμωση του Τύπου και η επιβολή προληπτικής λογοκρισίας. Αριστερές εφημερίδες, όπως η Αυγή και η Δημοκρατική Αλλαγή, έκλεισαν από τη χούντα, άλλες, όπως η Καθημερινή, με πρωτοβουλία των εκδοτών τους.
Η λογοκρισία δεν περιοριζόταν μονάχα σε θέματα της πολιτικής ή εν γένει εσωτερικής επικαιρότητας. Διαβάζουμε, για παράδειγμα, σε έγγραφο προς τον προϊστάμενο Λογοκρισίας Πρωινού Τύπου της Γενικής Διευθύνσεως Τύπου του υπουργείου Προεδρίας, με ημερομηνία 1/12/1967, παρατηρήσεις διότι επέτρεψε να δημοσιευθεί στην εφημερίδα Ακρόπολις φωτογραφία από κινητοποίηση Γάλλων αγροτών, "υψούντων οδοφράγματα". Ο αντισυνταγματάρχης Στρατιωτικής Δικαιοσύνης που υπογράφει, μολονότι αναγνωρίζει πως "το ωθήσαν την δημοσίευσιν αίτιον -προδήλως ενημερωτικής αρτιότητος", σημειώνει πως η φωτογραφία "κομίζει παράδειγμα προς μίμησιν και διανοίγει προδιαθέσεις αναλόγων αναταρακτικών εκδηλώσεων"... Συνεπώς, "η δημοσίευσις ... δέον να κριθεί αδικαιολόγητος".
Όμως οι απαγορεύσεις δεν περιορίστηκαν στην ενημέρωση, αλλά συμπεριέλαβαν κάθε πτυχή της πνευματικής ζωής. Με προκήρυξη του τότε Αρχηγού ΓΕΣ Οδυσσέα Αγγελή, στις 24 Ιουνίου 1967 απαγορεύεται "καθ' άπασαν την επικράτειαν" η "καθ' οιονδήποτε τρόπον κυκλοφορία" εκατοντάδων βιβλίων, που καταγράφονται σε έναν πολυσέλιδο κατάλογο, τα οποία χαρακτηρίζονται "κομμουνιστικά, φιλοκομμουνιστικά και επικίνδυνα διά το ήθος της νεότητος".
Ακόμη και ταινίες που σήμερα θεωρούμε αθώες έως και αφελείς αντιμετώπισαν τη λογοκριτική μανία των χουντικών, όπως Η κόρη μου η σοσιαλίστρια, η προβολή της οποίας είχε απαγορευτεί, ή ο γνωστός Ηλίας του 16ου, όπου, σε έγγραφο της Διευθύνσεως Ελέγχου Δημοσίων Θεαμάτων, με ημερομηνία 8/9/1967, ζητείται η περικοπή σκηνών από το τέλος της ταινίας, στις οποίες οι δύο φτωχοδιάβολοι καταφέρνουν να ξεφύγουν κάτω από τη μύτη της αστυνομίας!
Στο θέατρο και στον κινηματογράφο, ο προληπτικός έλεγχος συνέχισε να υπάρχει ακόμη και μετά την κατάργηση της προληπτικής λογοκρισίας για τον Τύπο. Έτσι, στην έκθεση μπορεί κανείς να βρει, για παράδειγμα, την απόφαση της επιτροπής, με ημερομηνία 10/4/1974, που κρίνει "ομοφώνως ως απαγορευτέα" την ταινία Θωρηκτό Ποτέμκιν, αλλά και το Χουαρέζ του Γουίλιαμ Ντίτερλι, με το σκεπτικό ότι "αι ιδέαι περί δημοκρατίας απαιτούν ανεπτυγμνένον κοινόν ίνα μη παρεξηγηθούν υπό τας παρούσας συνθήκας"...
Όσο για τα θέατρα, η παρακολούθηση των παραστάσεων από ασφαλίτες ήταν ένας τρόπος ώστε το καθεστώς να ελέγχει αν οι επιβληθείσες από τη λογοκρισία αλλαγές στο κείμενο τηρούνταν. Μια τέτοια αναφορά, με ημερομηνία 25/6/1973, για την επιθεώρηση Βάλε κι εσύ ένα καπέλο... μπορείς, καταγράφει αναλυτικότατα ποιες διαγραφές τηρήθηκαν, ποιες προσθήκες έγιναν κ.λπ., όπως για το νούμερο "Εκείνος κι εκείνος" που ερμήνευαν οι Βογιατζής - Μουστάκας: "Η διαγραφή περί Καντάφι δεν ετηρήθη. Δεν ανεφέρθη όμως η πρότασις 'ο οποίος ελάνσαρε το μέγα σλόγκαν: Λιβύη Λίβυων Μωαμεθανών'"...
Η παρακολούθηση του Αβέρωφ
Πολλά από τα τεκμήρια που βρίσκονται στα συρτάρια της έκθεσης αφορούν τον Ευάγγελο Αβέρωφ. Όπως μας εξήγησε ο καθηγητής Παύλος Σούρλας, μόλις ανέλαβε το υπουργείο Αμύνης, το 1974, ζήτησε τον φάκελό του από τις αρχές ασφαλείας, γι' αυτό και έχουν διασωθεί πολλά αρχειακά τεκμήρια που τον αφορούν.
Όπως όλοι οι παλιοί πολιτικοί, ο Ευ. Αβέρωφ παρακολουθούνταν στενά. Σε μια (αχρονολόγητη) επιστολή του προς τον Ανώτερο Διοικητή Χωροφυλακής Θεσσαλίας, διαμαρτύρεται για την παρακολούθησή του καθ' όλη τη διάρκεια του ταξιδιού του προς το "παρά την Λάρισαν αγρόκτημά μου" και κατά την επιστροφή του στην Αθήνα.
Ο εκ Μετσόβου πολιτικός, με αρκετή δόση χιούμορ, αλλά και οργή, αποκαλεί τον διοικητή "Αξιότιμε κύριε Ανώτερε" και διαμαρτύρεται "δι' αυτήν την τόσον δαπανηράν και εντελώς άχρηστον παρακολούθησιν", "ακριβώς όπως παρηκολουθούμην επί Κατοχής εις την ιδίαν αυτήν πόλιν από την Φασιστικήν ασφάλειαν".
Στη συνέχεια διεκτραγωδεί τα της παρακολούθησής του κατά την επιστροφή, οπότε και σταμάτησε για να ζητήσει τον λόγο από τους ασφαλίτες που τον παρακολουθούσαν. Την ταυτότητά τους την αποκάλυψαν μονάχα όταν τους απείλησε ότι θα τους καταγγείλει ως "όργανα του Κ.Κ., το οποίον λογικόν ήτο να με παρακολουθή"...
Παρά ταύτα, "η παρακολούθησίς μου συνεχίσθη μέχρι Κηφισίας, όπου -διά να έχουν κάτι να σας αναφέρουν οι άνδρες αυτοί του ενδόξου σώματος της Β. Χωροφυλακής- μετέβην εις το κεντρικόν κουρείον Γ. Σ. Νεοφύτου και έκοψα τα μαλλιά μου..."
"Κομμουνισταί δημοσιογράφοι"
Σε έγγραφο με ημερομηνία 6/7/1967, η Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας πληροφορεί το υπουργείο Προεδρίας για το ποιόν μιας σειράς μελών της ΕΣΗΕΑ, περιλαμβάνοντας εκτιμήσεις για 37 "κομμουνιστές δημοσιογράφους", αντλώντας πληροφορίες από τους οικείους φακέλους.
Σημαντικά ονόματα της δημοσιογραφίας οι περισσότεροι, εργάζονταν στην προδικτατορική Αυγήκαι τη Δημοκρατική Αλλαγή. Σήμερα, πολλοί από αυτούς έχουν φύγει από τη ζωή. Ανάμεσα σε όσους αναφέρονται σε αυτό το σημαντικό ντοκουμέντο, οι Νώντας Ανδρικόπουλος, Αριστείδης Αποστολόπουλος, Γιάννης Βούλτεψης ("τυγχάνει επικίνδυνος κομ/στης Γ' κατηγορίας"), Θεόδωρος Βώκος, Ασημάκης Γιαλαμάς, για τον οποίο διαβάζουμε: "Κληθείς δις εις το Α.Τ. Αμαρουσίου ίνα τακτοποιηθή από απόψεως φρονημάτων, ηρνήθη να λάβη θέσιν έναντι του ΚΚΕ διά δηλώσεώς του".
Ακολουθούν οι Βάσος Γεωργίου ("ήδη ευρίσκεται εις Γυάρον"), Δημήτρης Δεβετζής, Στάθης Ευσταθιάδης για τον οποίον σημειώνεται: "μέχρι σήμερον συνέχισεν την αντεθνικήν του δράσιν ως δημοσιογράφος της εφημερίδος Αυγή. Γενικώς πρόκειται περί αμετανοήτου κομμουνιστού", ενώ το ίδιο παρατηρείται και για τον Μπάμπη Ευσταθιάδη, επίσης δημοσιογράφο της Αυγής.
Στη συνέχεια καταγράφονται οι Θανάσης Ζαφειρόπουλος, Αλέξανδρος Καρρέρ, Δημήτρης Κλάδης, Γιώργος Κουρτίδης, Σπύρος Λιναρδάτος, Δημήτρης Μηλιάδης, Μιχάλης Μπιωττάκης, Δημήτρης Μιχαηλίδης, Νίκος Νικολάου, Νίκος Κρίκης, Βαγγέλης Παντελέσκος, για τον οποίο σημειώνεται πως "ετύγχανε υπεύθυνος συντάκτης της Αυγής του εξωτερικού τμήματος και μέλος της επιτροπής ήτις διηύθυνε την εφημερίδα".
Ακόμη, περιλαμβάνονται οι Γιώργος Παπαδημητρίου, Νίκος Παπαπερικλής, Βαγγέλης Παπαευθυμίου, Ορφέας Οικονομίδης, Κυριάκος Σιμόπουλος, Αστέρης Στάγκος, Δημήτρης Σαπρανίδης, Γεράσιμος Σταύρου, Απόστολος Στρογγύλης, που και αυτός εργάσθηκε στην Αυγή, όπως και ο Σοφιανός Χρυσοστομίδης, για τον οποίο διαβάζουμε: "...ήτο γνωστός εν Αιγύπτω κομ/στης και συντάκτης της εκδιδομένης Ελληνογλώσσου κομ/κης εφημερίδος Πάροικος... Ο εν λόγω εθεωρείτο ως αναπτύσσων κομ/κην δράσιν και ότι συνειργάζετο μετά των Αιγυπτιακών Αρχών"...
Τέλος, ακολουθούν τα ονόματα των Χάρη Μάνου, αρχισυντάκτη του Ριζοσπάστη και τηςΕλεύθερης Ελλάδας ("συνελήφθη υπό της υπηρεσίας μας και απεστάλη εις νήσον Γυάρον"), Γιάννη Παπάζογλου, Γιώργου Μπέρτσου, Βάσου Μαθιόπουλου και Λάμπρου Σεκλειζιώτη.
Περιγράφοντας το "ποιόν" του Θανάση Τσουπαρόπουλου, ο συντάκτης του κειμένου παραθέτει: "Υπηρετών βραδύτερον εις ΒΕΤΟ Μακρονήσου ηρνήθη να υποβάλη δήλωσιν αποκηρύξεως του ΚΚΕ και εδήλωσεν ότι δεν πολεμά και ότι δεν θαυμάζει τα αγαθά αισθήματα των αγραμμάτων στρατιωτών, οίτινες αν και αγράμματοι αντελήφθησαν τον 'ιερόν σκοπόν' του συμμορικού αγώνος"...
